Уладар Пярсьцёнкаў: Вяртаньне караля

1. Вежа Кірыт Унгал

Сэм ледзь здолеў падняцца. Падзівіўся момант: дзе ж ён? А тады адчай і пакуты абрынуліся на яго. Ён стаяў у глыбокай цемры за падземнаю брамаю орцкай крэпасьці, перад зачыненымі меднымі дзьвярніцамі. Напэўна, аглушыў сам сябе, кінуўшыся на дзьверы. А колькі праляжаў непрытомны, ня ведаў. Тады ліхаманка шаленства ды адчаю палала ў ім. Зараз жа ён дрыжэў ад холаду. Але ж прыціснуўся да палавінак дзьвярэй, прыклаў да іх вуха, прыслухоўваючыся.

Далёка за брамаю чуваць быў слабы оркаў гоман, але неўзабаве оркі змоўклі ці надта аддаліліся, і ўсё замёрла зноў. Галава Сэмава балела, і перад вачыма скакалі ў цемры прывідныя агні, але ён намагаўся супакоіцца й падумаць. Ясна: праз гэтую браму ў орцкую крэпасьць не патрапіць. Днямі можна чакаць, пакуль яна адчыніцца, а чакаць Сэм ня мог, кожная хвіліна каштавала задорага. Болей не сумняваўся наконт свайго абавязку: мусіць вызваліць гаспадара альбо загінуць.

"Загінуць – гэта болей верагодна дый нашмат лягчэй", – сказаў сам сабе пахмура, засунуўшы Джала ў похвы й адварочваючыся ад меднай брамы.

Павольна папоўз вобмацкам назад скрозь цемру па тунэлі, не адважваючыся запаліць эльфава сьвятло. Рухаючыся, складаў у галаве ў адзінае цэлае ўсё, што адбылося ад Скрыжаваньня. Цікава, колькі часу? Напэўна, дзесьці паміж днём і ноччу, але ж нават у ліку дзён Сэм цалкам заблытаўся. Бо патрапіў у месца цемры, дзе, здавалася, забыліся дні сьвету сьвятла й сьвет той забыўся на ўсіх, хто трапіў сюды.

"Цікава, ці згадваюць нас хоць калі, – разважаў ён, – і што там зь імі ўсімі адбываецца".

Махнуў рукою кудысьці наперад, але ж паказаў насамрэч на поўдзень, не на захад, бо вярнуўся ўжо да тунэлю Шэлаб. А на захадзе, у тым сьвеце надыходзіў полудзень чатырнаццатага сакавіка паводле шырскага адліку, Арагорн вёў чорны флёт ад Пеларгіру, Мэры скакаў з рахірымамі па Даліне Каменных Вазоў, а ў Мінас Тырыце ўздымалася полымя й Піпін назіраў, як расьце вар'яцтва ў Дэнэтаравых вачох. Але ж пасярод клопатаў і небясьпекі думкі сяброў увесь час вярталіся да Фрода з Сэмам.

На іх не забыліся. Але ж недасягальна далёка былі яны для любой дапамогі, і аніякія думкі пра іх не дапамаглі б зараз Сэмвайзу, сыну Хэмфаста. Ён застаўся на самоце.

Прыйшоў нарэшце назад, да каменных дзьвярэй орцкага тунэлю, так і ня здолеў адшукаць засаўку ці замок, што зачыняў іх, таму ўскараскаўся, як і раней, і асьцярожна саскочыў з другога боку. Тады пракраўся да выхаду з Шэлабінага тунэлю, дзе яшчэ матляліся на халодным ветры абрыўкі яе гіганцкага павуціньня. Вецер падаўся Сэму лядзяным толькі з-за душнай цемры скляпеньняў, ягоны подых аднавіў сілы. Асьцярожна хобіт выпаўз вонкі.

Вакол панавала пагрозьлівая ціша. Сьвятла было не болей, чым позьнім сутоньнем напрыканцы змрочнага дня. Дыміскі, што падняліся з Мордару й плынелі на захад, віселі нізка над галавою набухлым чэравам хмараў і смугі, падсьветленыя зьнізу злавеснаю барваю.

Сэм зірнуў на орцкую вежу, і зьнянацку зь яе вузкіх акенцаў палыхнулі агні, што маленечкія чырвоныя вочкі. Падзівіўся: мо тое які сыгнал? Страх перад оркамі, забыты праз гнеў і адчай, вярнуўся. Наколькі мог бачыць, у яго заставаўся адзіны магчымы шлях дзеяньня: адшукаць галоўны ўваход у жудасную вежу. Але ж калені ягоныя падгіналіся самі сабою, і ён уцяміў зьнянацку, што ўвесь дрыжыць. Адарваўшы вочы ад вежы й рагоў перавалу, Сэм прымусіў неслухмяныя ногі падпарадкавацца і павольна, прыслухоўваючыся што моцы, пайшоў назад па сваіх сьлядох міма месца, дзе паў Фрода й дзе яшчэ вісеў Шэлабін смурод, далей угору, пакуль не паўстаў зноў сярод цясьніны, дзе надоечы насунуў пярсьцёнак і ўбачыў, як прабегла міма Шагратава каманда.

Тады прыпыніўся й прысеў. На які час ня стала сілаў прымушаць сябе. Адчуваў, што калі крочыць за перавал хоць на адзін крок у Мордар, тое станецца незваротным. Назад ён ня вернецца. Без аніякай яснай мэты выцягнуў ён пярсьцёнак ды насунуў зноўку. Адразу ж адчуў ягоны вялізазны цяжар дый успрыняў нанова, нашмат мацней і патрабавальней, чым раней, ліха мордарскага Вока, якое намагалася працяць хмары: створаныя дзеля абароны, зараз яны заміналі, выклікаючы сумнеў і непакой.

Як і раней, Сэм адчуў, што слых ягоны абвастрыўся, але ж зроку рэчы гэтага сусьвету падаліся прывіднымі, няяснымі. Скальныя сьцены перавалу рысаваліся нібы скрозь туман, але здалёк чулася булькатаньне няшчаснай параненай Шэлаб і адметна й рэзка, зусім побач, – бразгат мэталу й дзікія выгукі. Тады ўскочыў і прыціснуўся да скалы. Узрадаваўся, што насунуў пярсьцёнак, бо ж няйначай яшчэ адна орцкая каманда рушыць па перавальнай сьцязе. Але так падумалася толькі напачатку. Тады раптоўна зразумеў: не, слых падмануў яго, оркавы выклікі даносяцца зь вежы, чый рог узвышаецца папросту над ім, леваруч ад перавальнай расколіны.

Сэм уздрыгнуў і паспрабаваў прымусіць сябе да руху. Відавочна, адбываецца нейкае ліха. Магчыма, орцкае пачварства збаёдала ўсе загады, і ворагі катуюць Фрода ці нават сякуць на кавалкі. Сэм прыслухаўся, і надзея бліснула перад ім. Сумневаў не было: у вежы біліся. Напэўна, оркі пасварылі паміж сабою, Шаграт з Гарбагам схапіліся за шаблі. Хоць слабую надзею прынесла тая здагадка, усё ж падняла Сэма на ногі. Можа, гэта адзіны шанец. Любоў да Фрода паўстала над усімі іншымі думкамі й пачуцьцямі, і, забыўшы на небясьпеку, Сэм выгукнуў уголас:

– Я іду, спадару Фрода!

Пабег угару па стромай сьцежцы на перавал. Мінуў яго. Тут дарога збочвала налева й крута зводзіла долу. Сэм патрапіў у Мордар.

Зьняў пярсьцёнак, рухомы нейкім глыбінным прадчуваньнем пагрозы, хоць сабе патлумачыў, што хоча бачыць ясьней.

"Лепей глядзець на найгоршае сваімі вачыма, – прамармытаў пад нос. – А то што за лухта – бадзяцца ў смузе".

Жорсткая, бясплодная й бязьлітасная зямля адкрылася ягоным вачам. Пад нагамі найвышэйшы хрыбет Эфэл Дуату строма, прыступкамі вялізных скалаў, сыходзіў у глыбокую цясьніну, за якой паўставаў другі хрыбет, нашмат ніжэйшы, зь верхам вызубраным ды ўсаджаным скаламі-ікламі, што падаваліся чорнымі ў барвяным сьвятле за імі. Гэта быў суворы хрыбет Маргаі, унутранае кольца агароджы вусьцішнай краіны. Далёка за ім, але амаль проста наперадзе, за шырокім возерам цемры з россыпам маленечкіх агеньчыкаў, зьзяла нібы вялікае полымя, зь якога падымаліся гіганцкімі калёнамі віхраслупы дымоў, пыльна-чырвоныя ля каранёў і чорныя наверсе, і зьліваліся ўгары ў покрыва хмараў і дыму, што закрывала ўсю клятую краіну.

Так Сэм убачыў Арадруйн, Вогненную гару. Раз-пораз ад плавільняў глыбока ў яе нутрыне попельны купал распаляўся ды, уздрыгваючы ад моцных выбухаў-выплескаў, выліваў з расколінаў у баках рэкі плаўленага каменю. Некаторыя зь іх плынелі да Барад-дуру па вялізных каналах, іншыя віліся па камяністай роўнядзі, пакуль не застывалі й не заміралі ў падабенстве скажоных цмокаў, выванітаваных змучанай зямлёй. У час такой ліхой працы й пабачыў Сэм гару Выраку. Сьвятло яе, закрытае высокай загароджаю Эфэл Дуату ад тых, хто прыходзіў з захаду, зараз лілося на скальныя адхоны, і яны падаваліся акрываўленымі.

У тым вусьцішным сьвятле Сэм здранцьвеў, бо леваруч убачыў нарэшце крэпасьць Кірыт Унгал ва ўсёй яе моцы. Рог, заўважны зь іншага боку, быў усяго яе найвышэйшай вежаю. А на ўсход крэпасьць спускалася трыма вялізнымі ярусамі да паліцы ў горным схіле далёка ўнізе, прыляпіўшыся да магутнай скалы, ад якой вытыркалася вастраверхімі бастыёнамі. Яны зьмяншаліся, падымаючыся адзін над другім, паглядаючы на паўднёвы й паўночны ўсход стромымі сьценамі майстэрскай кладкі. На ніжнім ярусе, сотні зь дзьве ступнёў адтуль, дзе стаяў Сэм, крапасная сьцяна абкружала вузкі двор. Зь яго паўднёва-ўсходняга боку брама выводзіла на шырокі шлях, зьнешні край якога, абгароджаны парапетам, межаваў з прорваю, а за ёю збочваў на поўдзень ды віўся долу, у цемру, каб зьліцца з дарогаю, што ішла ад Моргульскага перавалу. Тады ён выводзіў праз вызубраную расколіну Маргаяў у даліну Гаргарат і далей да Барад-дуру. Вузкі верхні шлях, на якім стаяў Сэм, хутка спускаўся проста пад злавеснымі мурамі па лесьвіцах і стромых сьцежках да большага шляху й злучаўся зь ім паблізу брамы.

Углядаючыся, Сэм раптам уразіўся, скеміўшы, што крэпасьць гэтая пабудаваная не для таго, каб абараняць Мордар, а каб абараняцца ад Мордару, каб не выпускаць адтуль. Насамрэч, доўгі час таму гондарцы ўзьвялі яе як фарпост усходніх рубяжоў абароны Ітыльёну, калі пасьля Апошняга Зьвязу эльфаў і людзей народ Захаду вартаваў ліхую Саўронаву краіну, дзе яшчэ бадзяліся злосныя ягоныя пачвары. Але ж, як і ў Нархасьце і Кархасьце, вежах Іклаў, што закрывалі Маранан, варта згубіла пільнасьць, і здрада адчыніла браму для ачольцы назгулаў, і ўжо доўгія гады крэпасьць была гняздоўем ліха. Пасьля вяртаньня ў Мордар Саўрон палічыў яе карыснай, бо сапраўдных хаўрусьнікаў і слуг меў няшмат, а большасьць ягоных падначаленых былі рабамі страху перад ім. Таму крэпасьць выконвала старую ролю, не дапускаючы ўцёкаў з Мордару. Хоць, калі знайшоўся б неразумны вораг, які паспрабаваў бы таемна пралезьці на Чорную зямлю, мінуўшы няспынную варту Моргулу й Шэлаб, яго й тут сустрэў бы апошні бяссонны вартавы.

З жорсткай яснасьцю пабачыў зараз Сэм, як безнадзейна красьціся пад мурамі, зь якіх пазірае мноства ўважлівых вачэй, паўз браму, якая таксама пад наглядам. А калі й удасца, наўрад ці хобіт пройдзе далёка па шляху, таксама пільнаваным. Нават глыбокія цені, што ляжаць там, куды не сягае барвянае сьвятло, не схаваюць ад вострага начнога зроку оркаў. I хоць рушыць па такім шляху – адчайная небясьпека, горшае чакае наперадзе: не мінуць браму, уцёкшы ад яе, а крочыць празь яе ўсярэдзіну, без усялякай дапамогі, самотным.

Думкі ягоныя зьвярнуліся да пярсьцёнка, але ж не прынесьлі суцяшэньня, толькі непакой ды страх. Бо як толькі ўбачыў гару Выраку, адразу ж адчуў зьмену ў цяжары. Наблізіўшыся да неабсяжных падземных плавільняў, дзе ў глыбінях часоў быў выраблены й скаваны, пярсьцёнак вырас у моцы, палюцеў, так што ўтаймаваць яго магла толькі насамрэч магутная воля. Хоць ён ня быў насунуты, а вісеў на шыі на ланцугу, усё ж Сэм адчуваў ягонае ліха: сабе хобіт падаваўся вялізманым, быццам апранутым у скажоны цень самога сябе – магутнай злавеснай пагрозаю, што прыпынілася на мордарскай мяжы. Відавочна, толькі два шляхі заставаліся яму: альбо забыцца на пярсьцёнак, хоць бы ён і працягваў катаваць, альбо завалодаць ім ды кінуць выклік той моцы й уладзе, што сядзіць у чорным замку за далінаю ценяў. Ужо пярсьцёнак спакушаў яго, падточваў ягоную волю й рацыю. Дзікія фантазіі паўставалі ў сьвядомасьці, і хобіт бачыў сябе Сэмвайзам Моцным, героем эпохі, што крочыць з палымяным мечам праз змрочную зямлю, і войскі зьбіраюцца на ягоны заклік, калі ён рушыць абвергнуць Барад-дур. А калі ўсе хмары сплынеюць прэч, на ягоны загад даліна Гаргарату перакінецца ў сад кветак, дрэваў ды шыкоўных пладоў зямлі. Дзеля таго трэба насунуць пярсьцёнак – і толькі.

У часіну гэткага выпрабаваньня болей за ўсё дапамагла яму вытрымаць любоў да гаспадара, а таксама звычайная хобіцкая рацыя, што заўжды жыла глыбока ў ягоным сэрцы, не пакорная аніякай спакусе. Бо ж насамрэч не сумняваўся: ён надта малы, каб несьці гэткі цяжар, нават калі падобнае мроіва ня цалкам хлусьня й здрадная мана. Усяго ж і патрэбна яму насамрэч: маленькі садок, апрацаваны ўласнымі рукамі, а зусім ня сад памерам у каралеўства, дзе трэба загадваць, каму куды рукі прыкладаць.

"Дый увогуле, мана гэна ўсё й хітрыкі, – казаў сабе. – Ён жа мяне адразу заўважыць і расьцісьне, я й гукнуць не пасьпею. Прыкмеціць, як толькі я пярсьцёнак насуну тут, у Мордары. Ну, так скажу: усё больш роспачна, чымся сад пасьля вясновага замаразку. Якраз калі нябачнасьць насамрэч прыдалася б, ёю нельга карыстацца! А калі давядзецца куды далей прайсьці, дык толькі й будзе долу цягнуць ды шыю церці кожны крок. Што ж тут рабіцьму, га?"

Насамрэч сумневаў асаблівых не было. Ведаў: мусіць рушыць да брамы дый не марнаваць тут болей часу. Перасмыкнуў плячыма, нібы скідваючы зь сябе які цень ды пакідаючы за сьпінаю мроі, пачаў паволі спускацца. I з кожным крокам нібы памяншаўся й памяншаўся. Не нашмат аддаліўся, калі вярнуўся да сябе, зрабіўшыся зноўку надта маленькім ды перапалоханым хобітам. Рушыў пад самымі мурамі крэпасьці, і ўжо звычайным сваім слыхам добра чуў гоман бойкі й енкі. Падавалася, яны даляталі з унутранага двара.

Сэм ужо напалову спусьціўся да брамы, калі з-пад цёмнага праёму яе аркі выскачылі два оркі й пабеглі прэч. Не да яго – да галоўнага шляху, але ж спатыкнуліся, упалі на зямлю й засталіся ляжаць. Сэм стрэлаў ня бачыў і падумаў: напэўна, іншыя ўлучылі іх зь муроў ці зь якой схованкі ў цені ля брамы. Рушыў далей, прыціснуўшыся да сьцяны леваруч. Адзіны позірк угору паказаў: надзеі ўскараскацца – аніякай. Кладка падымалася на трыццаць ступнёў бяз шчылінкі альбо прыступачкі, дый яшчэ навісала перакуленай лесьвіцай. Брама заставалася адзіным праходам.

Папоўз далей, цікавячыся, колькі оркаў жыве ў крэпасьці з Шагратам, колькі Гарбаг з сабою прывёў і за што яны пасварыліся, калі насамрэч адбылася свара. У Шагратавай камандзе оркаў з сорак, а Гарбагавых удвая, але ж, вядома, Шаграт ня ўсё войска з крэпасьці вывеў. Напэўна ж, пасварыліся праз Фрода ды праз тое, што зь яго зьнялі. На момант Сэм прыпыніўся, бо зьнянацку ўсё стала ясна, нібы пабачыў на свае вочы: міфрыльная бронька! Бо Фрода ж меў яе на сабе, а яны знайшлі. А з таго, што Сэм чуў, Гарбаг абавязкова захацеў бы накласьці на яе лапы. Загады зь Цёмнай вежы былі адзінай Фродавай абаронай, і калі тым загадам не падпарадкуюцца, дык забіць яго могуць у любы момант.

"Ну, сьлімак няшчасны, варушыся! – гукнуў Сэм сабе самому. – Пайшоў!"

Выхапіў Джала й кінуўся да брамы. Але ж, забегшы пад яе, нібы ўтыкнуўся ў нейкае павуціньне, падобнае да Шэлабінага, толькі нябачнае. Аніякай перашкоды ня бачыў, але ж нешта, чаго сваёй воляй пераадолець ня мог, зачыняла шлях. Зірнуў угору, і тады ў цені брамы пабачыў двох Назіральнікаў.

Выглядалі яны вялізарнымі пачварамі на стальцах. Кожны меў тры злучаныя целы, і тры твары пазіралі вонкі, на двор і браму. Твары тыя былі што ў сьцярвятніка, на волатавых каленях ляжалі рукі, болей падобныя да кіпцюрыстых лапаў. Падавалася, іх вычасалі з суцэльных валуноў, непад'ёмных і нерухомых, і ўсё-ткі нейкі розум жыў у іх, адчуваючы навакольле, нейкі жудасны дух ліхога нядрэмнага назіраньня. Тыя духі ведалі ворагаў. Бачны ці не, аніякі не мінуў бы іх. Яны не дазволяць увайсьці – ці ўцячы.

Сабраўшыся з рашучасьцю, Сэм ізноўку рушыў наперад – ды зноўку ўтыкнуўся, захістаўшыся, бы ад цяжкага ўдару па грудзях і галаве. Тады, у вялікай дзёрзкасьці, бо ня ведаў, што яшчэ зрабіцьме, праз раптоўную згадку, невядома як заляцелую да яго, выцягнуў павольна шклянку Галадрыелі й узьняў над сабой. Пачварныя Назіральнікі сядзелі халодныя й нерухомыя, высьветленыя ва ўсёй сваёй жудзе. На момант Сэм заўважыў пробліск у чорных камянёх іхніх вачэй і задрыжэў ад ягонай нязноснай лютасьці, аднак паступова, відочна, іхняя ліхая воля завагалася, паддалася.

Тады скочыў міма іх, але ж адразу, як толькі сунуў шклянку назад за пазуху, ясна ўсьвядоміў: назіраньне й загарода за сьпінай аднавіліся, нібы сталёвую засаўку з бразгатам вярнулі на месца. А вусьцішныя галовы раптам пранізьліва віснулі, і рэха адбілася ў высокіх мурох. А далёка наверсе, быццам у адказ, адзіны раз гулка й рэзка празваніў звон.

"Вось так! – адзначыў сабе Сэм. – Ужо й ля дзьвярэй пазваніў".

– Ну, дык выходзьце! – выклікнуў уголас. – Скажыце Шаграту, што зьявіўся вялікі эльф-ваяр, ды з эльфавым мечам у дадатак!

Адказу не пачуў і крочыў наперад. Джала зазьзяла блакітам у руцэ. У двары ляжаў глыбокі цень, і ўсё-ткі хобіт бачыў: паўсюль валяюцца мёртвыя. Проста наперадзе, зусім побач, ляжалі два оркі-лучнікі, а зь іх сьпінаў тырчэлі нажы. Далей грувасьцілася нашмат болей мёртвых оркаў: некаторыя асобна там, дзе іх пасеклі ці застрэлілі, некаторыя папарна, счапіўшыся, памёршы падчас бойкі, душачы ці кусаючы. Брукаванка стала сьлізкаю ад чорнай крыві.

Два розныя віды рыштунку прыкмеціў Сэм. Адзін з знакам Барвянага Вока, другі – зь месяцам, скажоным у жудасную пысу сьмерці. Аднак каб разгледзець уважлівей, хобіт прыпыняцца ня стаў. У вежу вялі вялікія прычыненыя дзьверы, і з-за іх сачылася чырвонае сьвятло. А на ганку ляжаў вялізны мёртвы орк. Сэм скочыў празь цела ды рушыў далей, а тады заазіраўся, ня ведаючы, куды ісьці.

Шырокі, з рэхам калідор вёў ад дзьвярэй да горнага схілу. Асьвятлялі калідор паходні па сьценах, але ж дальні канец губляўся ў змроку. Пааберуч праступала мноства дзьвярэй ды праходаў, але ж сам калідор быў пусты, хіба толькі два ці тры целы валяліся на падлозе. З таго, што пачуў з размовы орцкіх правадыроў, Сэм ведаў: мёртвы ці жывы, Фрода, верагодней за ўсё, недзе ў каморы ў вежы на самым версе, але ж тут цэлы дзень давядзецца шукаць, пакуль знойдзеш.

"Я ж якраз, напэўна, ля дальняга краю, – прамармытаў Сэм. – Уся крэпасьць нібы задам наперад караскаецца ўгару. Дый у любым выпадку лепей ісьці па сьветлым".

Рушыў па калідоры, але павольна, з кожным крокам усё неахвотней. Вусьціш зноў ахапіла яго. Цішыню парушаў толькі шорхат ног, які ператвараўся ў гулкі гук, бы плясканьне вялізных далоняў па камянёх, і памнажаўся рэхам. Мёртвыя целы, пустата, воглыя чорныя сьцены, што ў сьвятле паходняў падавалася, сачыліся крывёю, страх перад раптоўнай сьмерцю, што, верагодна, затаілася недзе за дзьвярыма або ў цені, і ўвесь час у розуме й памяці чакальнае, пільнае, нядрэмнае ліха ля брамы, – гэта яму не пад сілу вытрымаць. Лепей было б ужо біцца з кім – вядома, каб ня надта шмат ворагаў адразу, – чымся выносіць злавесную нявызначанасьць. Прымусіў сябе думаць пра Фрода, як ляжыць ён, зьвязаны, ці ў пакутах ад болю, ці ўвогуле памерлы недзе ў жудасным сутарэньні. Рушыў далей.

Выйшаў зь сьвятла паходняў, амаль сягнуў вялікіх дзьвярэй пад аркаю напрыканцы калідору, здагадаўшыся, што бачыць унутраны бок брамы ў скляпеньні, калі зьверху жудасна, бы задыхаючыся, завішчэлі. Спыніўся, замёршы. Тады пачуў тупат. Нехта нёсься што ног па гулкіх сходах проста над Сэмам.

Надта аслабела й запаволілася ягоная воля, каб прыпыніць руку. Тая выцягнула ланцуг і сьціснула пярсьцёнак. Але ж Сэм не насунуў яго, бо толькі прыціснуў да грудзей, як насустрач вылецеў орк, бразгочучы па прыступках. Выскачыўшы з чорнага праходу праваруч, пачвара кінуўся наўпрост на хобіта! Крокаў за шэсьць ад яго орк нарэшце падняў галаву й убачыў чужынцу. Сэм пачуў цяжкое воханьне, заўважыў адбітак сьвятла ў налітых крывёю вачох. Орк замёр, бы зьнежывелы. Бо пабачыў не маленькага пераляканага хобіта, што намагаецца ўтрымаць корд у руцэ, а вялізную маўклівую постаць, што насоўваецца, асьветленая ззаду дрыготкім полымем, а ў руцэ сьціскае меч, зьзяньне якога невыносна катуе. У другой жа руцэ, прыціснутай да грудзей, чужынца хаваў нейкую безыменную, магутную, лёсавую пагрозу.

На момант орк скурчыўся, а тады з найвусьцішнейшым енкам страху павярнуўся ды кінуўся прэчкі – туды, адкуль зьявіўся. Аніколі аніякі сабака так не ўзбадзёрваўся, бачачы суперніка, што ўцякае, падціснуўшы хвост, як Сэм з тых нечаканых варожых уцёкаў. З кугіканьнем кінуўся наўздагон.

– Гэй! Тут эльф-ваяр прыйшоў! Ужо йду да вас! А ну-тка, пакажы мне шлях наверх – альбо скуру злуплю!

Але ж орк знаходзіўся ў сваёй крэпасьці, спрытны й добра наеты. Сэм жа быў чужынец, галодны й натомлены. А лесьвіца ўздымалася высока й строма й вілася. Сэм пачаў задыхацца. Орк хутка зьнік з вачэй, а неўзабаве й тупат ягоных ног ужо ледзь чуўся далёка наверсе. Паціху ўсе водгукі зьніклі.

А Сэм усё кульгаў і кульгаў угору. Адчуваў – шлях слушны, і настрой выразна прыўзьняўся. Сунуў пярсьцёнак за паху, падцягнуў пас.

– Ну, ну, – сказаў сабе, – калі ім гэтак недаспадобы я ды маё Джала, дык усё можа павярнуцца лепей за мае чаканьні. У любым выпадку выглядае так, што Шаграт, Гарбаг і кампанія амаль усю працу за мяне ўжо адрабілі. За выключэньнем таго пераляканага пацучаняткі пэўне ж анікога жывога ва ўсёй крэпасьці не засталося!

I спыніўся, нібыта бразнуўся галавою аб каменную сьцяну, бо дайшло, што сказаў. Анікога жывога не засталося?! Дык жа быў той жудасны перадсьмяротны енк?

– Фрода, Фрода, пане мой! – выгукнуў, амаль плачучы. – Калі яны забілі вас, што мне рабіць? Ну, я іду, іду нарэшце на самы верх і ўбачу ўжо, што мушу ўбачыць.

Падымаўся вышэй і вышэй. Было цёмна, зрэдчас ля павароту ці калідору, што выводзіў на верхнія ярусы вежы, тырчэлі паходні. Сэм напачатку лічыў прыступкі, але пасьля дзьвюх сотняў зьбіўся. Зараз рушыў ціха, бо, падавалася, чуў, як наверсе нехта размаўляе. Напэўна, акрамя аднаго пацука, засталіся тут іншыя.

I якраз калі адчуў, што дыханьня ну зусім бракуе й калені болей не сагнуцца ні разу, лесьвіца скончылася. Хобіт спыніўся, прыслухаўся. Галасы чуліся блізка й гучна. Асьцярожна вызірнуў: выбраўся проста на пляскаты дах трэцяга й найвышэйшага ярусу крэпасьці, на роўную адкрытую пляцоўку сажняў зь дзясятак ад кута да кута, абгароджаную нізкімі парэнчамі. Лесьвіца выводзіла ў цэнтр даху, і адтуліну-выхад прыкрывала маленькая каморка з купалам-стольлю й нізкімі дзьвярыма на ўсход і захад. На ўсходзе Сэм пабачыў унізе неабсяжную цьмяную роўнядзь Мордару й Вогненную гару ўдалечыні. Зноўку забурлілі яе падземныя вытокі й рэкі полымя зазіхацелі так зырка, што нават за мноства вёрстаў іхняе зьзяньне залівала верх вежы барвовай полыньню. А на захадзе далягляд закрывала вялікая вежа, што падымалася ад вугла даху й узносіла свой рог высока над навакольнымі гарамі. Сьвятло блішчэла ў шчыліне яе вакна. За адчыненымі дзьвярыма, што былі ўсяго за дзесяць крокаў ад Сэма, зеўрала цямрэча, галасы ж даносіліся зь ценю побач.

Напачатку Сэм ня слухаў, бо на крок высунуўся за ўсходнія дзьверы й азіраўся наўкол. Адразу пабачыў: тут адбылася найбольш жорсткая бойка. Усю прастору засыпалі мёртвыя оркі, іхнія адсечаныя галовы, ногі й рукі. Месца смуродзіла сьмерцю. Рык, а тады гук аплявухі й енк прымусілі хобіта зноў кінуцца да сховішча. Злосна ўзвыў оркаў голас, і Сэм адразу пазнаў яго, грубы, жорсткі, кплівы. Тое быў голас Шаграта, кашталяна крэпасьці.

– Што, ты ня пойдзеш? А каб табе, Снага, сьлімак недамерны! Калі думаеш, што я надта скалечаны, каб дазволіць сябе так зьневажаць, дык памыляесься. Падыдзі толькі, я выцісну табе вочы, як Радбугу толькі што. А калі яшчэ хлапцы прыбягуць, дык я тады з табою разьлічуся – і выпраўлю да Шэлаб.

– Ды ня прыйдуць яны. Ва ўсялякім разе, пакуль ты жывы, – прамармытаў Снага. – Я табе двойчы казаў, што Гарбагавы сьвіньні першымі дабраліся да брамы, і аніхто з нашых ня выбраўся. Лагдуф з Музгашам выбеглі вонкі, ды іх падстрэлілі. Я бачыў з вакна, кажу табе. А яны ж былі апошнія.

– Тады пойдзеш ты. Бо я мушу заставацца тут. Га, каб я толькі быў цэлы! У Чорныя ямы гэтага бунтаўніка Гарбага! – Тут Шаграт доўга брудна вылаяўся. – Ну, ён атрымаў ад мяне болей, чым я ад яго, але ж управіўся, лайно, пырнуць мяне, калі я яго дадушваў. Ідзі, а тое я цябе жыўцом зжару. Трэ даставіць зьвесткі ў Лугбург, а інакш мы абодва патрапім у Чорныя ямы. I ты таксама. Ня выратуесься, бадзяючыся тут.

– Не пайду я на гэтыя лесьвіцы, кашталян ты ці не, – прабурчэў Снага. – Няма чаго, га! I трымай лапы падалей ад нажа, а тое ўганю стралу ў чэрава. Нядоўга ты застанесься кашталянам, калі яны вызнаюць пра тутэйшыя справы. Вядома, я ж змагаўся за нас супраць гэтых паскудных моргульскіх пацукоў, але ж вы, два ачольцы, добрую тут халеру ўчынілі, з-за сьмецьця пасварыўшыся.

– Разбрахаўся! – рыкнуў Шаграт. – Я рабіў паводле загаду. Гарбаг распачаў усё, спрабуючы загрэбці тую цудоўную камізэльку.

– Га, нібыта не зь цябе ўсё ўсчалося, такі ты высакародны й магутны, носу не дастаць. А ў яго болей кему, чымся ў цябе. Казаў ён табе ня раз, што самы небясьпечны з гэных віжоў яшчэ вольна бадзяецца тут, а ты чуць не хацеў. I зараз ня хочаш. Меў рацыю Гарбаг, кажу табе. Тут побач вялікі ваяр, адзін з тых крыважэрных эльфаў ці мярзотных таркаў2. Ён ідзе сюды, кажу табе. Ты званочак чуў. Ён прадраўся міма Назіральнікаў, а гэта дакладна таркавы дзеі. Ён на ўсходах. I пакуль ён на іх, мяне там ня будзе. Калі б ты быў назгулам, тады я мо й крочыў бы туды.

– Дык вось як?! – загаласіў Шаграт. – Тое ты згодны рабіць, а гэтае не? А калі зьявіцца той тарк, дык ты дзёру дасі й мяне пакінеш? Не, ня так! Я да таго ў тваім чэраве чарвяных нораў нараблю!

Зь вежавых дзьвярэй выбег малы орк. За ім выскачыў Шаграт, вялізны орк з доўгімі рукамі. Ён бег нахіліўшыся, таму рукамі амаль кранаў падлогу. Але ж адна лапа зьвісала вялая і, падавалася, крывяніла, а другая трымала вялікі чорны пакунак. У чырвоным зьзяньні Сэм, схаваўшыся побач зь дзьвярыма на лесьвіцу, глянуў на ягоны люты твар, калі орк прабягаў міма. Пыса была нібы падзёртая кіпцямі й уся заплямленая крывёю, а з вытыркнутых іклаў цякла сьліна. Пашча пачварна выскалілася, бы жывёльная.

Як бачыў Сэм, Шаграт ганяўся за Снагам па ўсім даху, пакуль, ухіляючыся ды перабягаючы збоку ўбок, меншы орк ня кінуўся зь енкам назад у вежу й ня зьнік. Тады Шаграт прыпыніўся. З усходніх дзьвярэй Сэм бачыў як ён паўстаў ля парэнчаў, цяжка дыхаючы, кіпцюрыстыя пальцы левай рукі ўздрыгвалі, зьлёгку сьціскаючыся й расьціскаючыся. Шаграт паклаў пакунак на падлогу, праваю лапаю выцягнуў доўгі скрываўлены нож і плюнуў на яго. Крочыў ушчыльную да парэнчаў, зірнуў долу, на далёкі двор. Гукнуў двойчы, але адказу не пачуў.

I вось раптоўна, калі Шаграт стаяў, перахіліўшыся за парэнчы, павярнуўшыся сьпінай да пляцоўкі, адно зь целаў, на вялікае Сэмава зьдзіўленьне, заварушылася. Папаўзло. Выпрастала лапу й схапіла пакунак. Вагаючыся, узьнялося. У другой руцэ пачвара трымаў шыракалёзую дзіду з кароткім адламаным дрэўкам. Занёс, намерваючыся пырнуць. Але ж у самы гэты момант шыпеньне вырвалася зь сьціснутых зубоў – ці ад болю, ці ад нянавісьці. Шаграт спрытней ад зьмяі сьлізнуў убок, вывернуўся ды ўсадзіў нож у глотку ворагу.

– Вось табе, Гарбажа! Ня здох яшчэ цалкам, га? Ну дык я працу скончу!

Скочыў на ўпалае цела й у шаленстве пачаў таптаць, пхаць яго, раз-пораз нахіляючыся, каб пырнуць ці паласнуць нажом. Задаволіўшыся, закінуў галаву ды выгаласіў жудасны булькотлівы лямант, покліч перамогі. Тады лізнуў нож, заціснуў яго паміж іклаў і, падхапіўшы пакунак, пакульгаў да найбліжэйшых дзьвярэй на лесьвіцу.

Часу на разважаньні Сэму не заставалася. Магчыма, ён высьлізнуў бы з другіх дзьвярэй, але ж, напэўна, яго пабачылі б, а доўга гуляцца ў хованкі Сэм ня здолеў бы. Таму зрабіў найлепшае, што прыйшло да галавы: з крыкам выскачыў насустрач Шаграту. Хобіт зараз не трымаў пярсьцёнак, але ж той анікуды не падзеўся – прыхаваная моц, неадольная пагроза ўсім рабам Мордару, – у руцэ ж Сэма зьзяла Джала, чыё сьвятло абрынулася на орцкія вочы, што бляск жорсткіх зораў у жудасных краінах эльфаў, думкі пра якіх ільдзяным кашмарам перасьледавалі оркаў род. Да таго ж Шаграт ня мог адначасова змагацца й утрымліваць каштоўную здабычу. Спыніўся, зарыкаў, выскаліўшы іклы. Тады зноў, на орцкі манер, скочыў убок і, калі Сэм кінуўся наперад, выкарыстаў цяжкі скрутак як тарчу й як зброю – тыцнуў ім моцна ў твар ворагу. Сэм пахіснуўся й не пасьпеў выпрастацца, як Шаграт прашмыгнуў міма й панёсься ўніз па лесьвіцы.

Сэм кінуўся ўвасьлед, клянучы сябе й яго. Аднак далёка не прабег. Хутка згадаў пра Фрода, а таксама скеміў, што іншы орк вярнуўся да вежы. Вось жа яшчэ цяжкі выбар, і часу бракуе, каб паразважаць. Калі Шаграт уцёк, дык неўзабаве знойдзе дапамогу й вернецца. А калі гнацца за ім, дык другі орк можа нарабіць ліха. I ўвогуле, раптам не пашанцуе забіць Шаграта, можна ж і самому загінуць. Сэм павярнуўся й пабег наверх па ўсходах.

"Зноў ня так раблю, напэўна, – адзначыў, уздыхнуўшы, – але ж справа мая – дабрацца перш за ўсё да верху, што ні здарылася б пасьля".

Шаграт, пераскокваючы па прыступках, выбраўся нарэшце ў двор, перабег яго й вылецеў за браму, несучы каштоўную ношу. Калі б толькі Сэм мог яго бачыць і ведаць, колькі гора прынясуць Шагратавы ўцёкі, мо й завагаўся б. Але ж зараз хобіта цалкам захапіў апошні этап пошуку. Падышоў насьцярожана да дзьвярэй у вежу ды крочыў за іх, у цемру. Неўзабаве заўважыў слабое сьвятло праваруч. Яно лілося зь іншых дзьвярэй, што вялі да яшчэ адной лесьвіцы, цёмнай і вузкай, якая вілася па ўнутраным баку вежавай сьцяны. Недзе высока мільгацела сьвятло паходні.

Павольна Сэм пачаў караскацца ўгору. Сягнуў напаўзгаслай паходні, прымацаванай над дзьвярыма насупраць вузкага вакенца на захад – аднаго з тых барвяных вокнаў-вачэй, што Фрода й Сэм бачылі разам ад вусьця тунэлю. Сэм імкліва мінуў дзьверы й пасьпяшаўся на трэці паверх, баючыся, што вось-вось хто-небудзь кінецца на яго, што чэпкія пальцы сьціснуць ззаду ягоную глотку. Дабраўся так да вакна, што пазірала на ўсход, і да наступнай паходні над праходам у сярэдзіну вежы. За шырока расчыненымі дзьвярыма была толькі цемра, падсьветленая барвянымі водбліскамі звонку ды мільгатлівым полымем паходні. Аднак лесьвіца тут сканчалася. Сэм пракраўся ў праход. I зьлева, і справа – дзьверы, зачыненыя й замкнёныя. Ніадкуль не даносілася аніводнага гуку.

– Тупік, – прамармытаў Сэм. – І гэта пасьля такога карасканьня! Не, ня можа гэта быць самы верх вежы. Але ж куды зараз?

Зьбег ніжэй і паспрабаваў дзьверы. Тыя не паддаліся. Зноў падняўся. Па твары папаўзьлі кроплі поту. Адчуваў: кожная хвіліна – каштоўная, але ж яны ўцякалі адна за адной без аніякага толку, і што ж рабіць? Ужо перастаў думаць і пра Шаграта, і пра Снагу, і пра ўсялякіх іншых оркаў, якія толькі ёсьць у сьвеце. Хацеў адно пабачыць свайго гаспадара, хоць бы раз зірнуць у ягоны твар, даткнуцца рукі.

Нарэшце, вытаміўшыся, адчуваючы суцэльную й агульную паразу, сеў на ўсходах, на прыступку ніжэй за ўзровень праходу, апусьціў галаву на рукі. Ціха, ціха да вусьцішы. Паходня, якая, калі ён прыйшоў, ужо дагарала, зашыпеўшы й пырснуўшы яскраўкамі, згасла, і цемра захлынула прастору. А тады ціхенька, сам зьдзівіўшыся сабе, перад гэткім марным і безнадзейным канцом доўгай вандроўкі й перад сваім невычэрпным горам, рухомы нечым у сэрцы, чаму й імя ня мог прыдумаць, Сэм заспяваў.

Голас ягоны гучаў танютка й дрыготка ў халоднай змрочнай вежы, голас забытага й стомленага хобіта, аніякі орк ня зблытаў бы гэта зь ясным сьпевам шляхетнага ваяра-эльфа. Сэм мармытаў старыя дзіцячыя пяюшкі з Шыру ды ўрыўкі песьняў спадара Більба, што луналі ў ягонай памяці зыбкімі пробліскамі роднай хаты й краіны. I тут раптоўна яму дадалося сілы, голас ягоны зазьвінеў – і ўласныя словы самі леглі на просты матыў:

– За гор заслонай і лясоў... – пачаў ён быў зноў.

I раптам спыніўся. Бо падалося: слабенькі голас адказаў яму. Але ж вось ужо нічога не чуваць... Не, штосьці ёсьць, але ня тое. Наблізіліся крокі. У праходзе наверсе адчыніліся дзьверы, рыпнулі. Сэм скурчыўся, прыслухоўваючыся. Дзьверы глуха бухнулі, і тады загучаў бурклівы орцкі голас:

– Гэй там, наверсе, ты, вылюдак пацучыны! До віскатаць, а тое падымуся й разьбяруся з табою! Чуеш?

Адказу не было.

– Ну, добра ж, – прабурчэў Снага. – Усё адно падымуся й зірну, што там табе да галавы ўзбрыло.

Дзьверы рыпнулі зноў, і Сэм пабачыў пробліск сьвятла ў прахоне й няясную орцкую постаць. Орк выходзіў зь нечым падобным да драбінаў. Зьнянацку Сэм здагадаўся: найвышэйшай каморы ў вежы магчыма сягнуць толькі скрозь люк у столі праходу! Снага ўзьняў лесьвіцу, замацаваў ды палез па ёй і зьнік з погляду. Сэм чуў, як бразнула засаўка. Тады мярзотны голас забурчэў знову:

– Ляжы спакойна, а тое заплоціш дорага! Нядоўга табе спачываць, мяркую, але ж калі ня хочаш, каб пацеха пачалася цяперачка, дык пашчу затыкні, га? А вось табе, каб не забыў!

Пачулася нешта падобнае да лясканьня пугі.

I ў Сэмавым сэрцы палыхнула шаленства. Ён ускочыў, пабег, узьляцеў па драбінах, нібы кот. Галава ягоная вытыркнулася пасярод падлогі вялікай круглай каморы. Чырвоны ліхтар зьвісаў з столі, вузкае высокае вакно на захад шчэрылася цемраю. Нехта ляжаў на падлозе ля сьцяны пад вакном, а над ім паўстала, шырока расставіўшы ногі, цьмяная оркава постаць. Орк узьняў пугу другі раз, але апусьціць не пасьпеў.

Загаласіўшы, хобіт кінуўся наперад з Джалам у руцэ. Орк хацеў быў павярнуцца, але не пасьпеў і руху зрабіць, як Сэм адсек яму руку з пугай. Выючы ад болю й жаху, орк у адчаі сьлепа кінуўся на Сэма, апусьціўшы галаву. Сэмаў другі ўдар трапіў міма, бо хобіт захістаўся, згубіўшы раўнавагу ды кульнуўся, хапаючыся за орка, калі той спатыкнуўся аб яго. Не пасьпеў выпрастацца, як пачуў енк і глухі бух. Орк у сьляпой пасьпешлівасьці спатыкнуўся аб драбіны й уваліўся ў расчынены люк. Сэм адразу й думаць пра яго перастаў, а пабег да постаці, што скурчылася на падлозе. Тое быў Фрода.

Голы, ён ляжаў у непрытомнасьці на кучы брудных анучаў, засланяючы рукою галаву, а на ягоным баку напухаў жудасны шнар ад пугі.

– Фрода, даражэнькі мой, спадару Фрода! – загаласіў Сэм, амаль сьлепнучы ад сьлёзаў. – Гэта я, Сэм, я прыйшоў!

Ён прыўзьняў гаспадара й прыціснуў да грудзей. Фрода расплюшчыў вочы.

– Я яшчэ сплю? – прамармытаў ён. – Але ж іншыя сны былі такія вусьцішныя.

– Не, спадару, зусім не сьпіце, – сказаў Сэм. – Гэта насамрэч. Гэта я. Я прыйшоў.

– Цяжка паверыць, – Фрода ўхапіўся за сябра. – Орк з пугаю раптам ператварыўся ў Сэма! Значыць, я зусім ня сьніў, калі чуў сьпевы зьнізу й спрабаваў адказаць? Тое быў ты?

– Так, сапраўды я, спадару Фрода. Я ўжо адчаяўся амаль што. Аніяк ня мог вас знайсьці.

– Зараз знайшоў, Сэме, дарагі мой Сэме, – вымавіў Фрода ды апусьціўся зноў Сэму на рукі, заплюшчыўшы вочы, бы малое, што засынае, калі начныя страхі ўцякаюць прэчкі перад знаёмым мілым голасам ці рукамі.

Сэм адчуваў, што сядзеў бы так заўжды, у бясконцым шчасьці, але ж нельга было марнаваць час. Мала, што знайшоў нарэшце гаспадара, трэба ж яго яшчэ выратаваць. Ён пацалаваў Фродаў лоб.

– Прачынайцеся, спадару Фрода! – паклікаў, намагаючыся казаць радасна, нібы адшморгваючы фіранкі ў Торбе-пад-Стромай летняю раніцаю. Фрода ўздыхнуў і сеў.

– Дзе мы? Як я патрапіў сюды? – спытаў ён.

– Няма часу распавядаць, спадару Фрода, пакуль мы ня зьнікнем адсюль. Вы на самым версе вежы, якую мы разам бачылі здалёк, ад уваходу ў тунэль, перад тым, як оркі схапілі вас. Колькі прайшло часу, ужо ня ведаю. Болей за дзень, мяркую.

– Толькі? Мне падалося, тыдні мінулі. Ты мусіш распавесьці мне, калі толькі выпадзе магчымасьць. Нешта параніла мяне, так? Я праваліўся ў цемру й у мярзотныя сны, а прачнуўшыся, уцяміў, што ява шчэ горшая. Оркі паўсюль. Здэцца, яны ўлілі нешта мярзотнае, жудасна пякучае мне ў глотку. У галаве праясьнілася, але жусё цела балела, і стома адчувалася страшэнная. Яны ўсё зь мяне зьнялі, а тады два бамбізы пачалі мяне распытваць і распытваць, пакуль я адчуў, што вось-вось страчу розум, а яны ўсё стаялі над мною, кпілі, мацалі нажы. Я аніколі не забудуся іхнія лапы ды вочы.

– Не забудзецеся, калі распавядацьмеце пра іх, спадару Фрода. А каб нам ізноў зь імі не пабачыцца, лепей выбрацца адсюль як найхутчэй. Ці здольныя вы ісьці?

– Так, здольны, – Фрода павольна падняўся. – У мяне нічога сур'ёзна не пашкоджана, падаецца. Толькі стомлены надта ды баліць тут.

Ён паказаў рукою на ніз шыі над леваю лапаткаю. Выпрастаўся, і Сэму падалося, што гаспадар апрануты ў полымя: скура ягоная выглядала цьмяна-пунсовай у сьвятле ліхтара. Фрода зрабіў два крокі па падлозе.

– Гэтак лепей, – вымавіў, бо настрой ягоны прыўзьняўся. – А тое я не адважваўся варухнуцца, і калі вартаўнікі зьяўляліся, і калі нават не чапалі мяне й сыходзілі. А тады пачалася сварка ды бойка. Два бамбізы пабіліся, мяркую, празь мяне й мае рэчы. Я ляжаў пераляканы. А тады наступіла мёртвая цішыня, і стала яшчэ жудасьней.

– Так, відочна, яны пасварыліся, – пацьвердзіў Сэм. – Тут сотні дзьве гэтых мярзотнікаў. Крыху зашмат для Сэма Гэйхада, калі можна так сказаць. Ды яны самі пра сябе паклапаціліся, усе пазабіваліся. Нам пашэнціла, але песьню пра вялікія дзеі складаць няма калі, пакуль мы не ўцяклі. А што рабіць, га? Нельга бадзяцца па Чорнай зямлі, апранутым толькі ў скуру, спадару Фрода.

– Яны ж усё ўзялі, Сэме, усё. Разумееш? Усё цалкам!

Ён зноў сеў на падлогу, скурчыўшыся, нахіліўшы галаву, нібы толькі прамовіўшы ўголас цалкам усьвядоміў сваё няшчасьце, і адчай авалодаў ім.

– Мы ня справіліся, Сэме. Нават калі мы ўцячэм адсюль, нам ня выратавацца. Толькі эльфы здолеюць сысьці. Прэч, прэч ад Міжзем'я, далёка за мора – калі нават мора дастане, каб пазбавіцца ад Ценю.

– Не, ня ўсё яны ўзялі, спадарыку Фрода. I пакуль што ёсьць у нас шанец справіцца. Прашу прабачэньня, я яго ўзяў у вас. I захаваў. Ён на маёй шыі вісіць, ну й непрыемны ж цяжарыска, – Сэм палез па ланцужок і пярсьцёнак на ім. – Мяркую, вашаць мусіць забраць яго.

Калі справа дайшла да вяртаньня, Сэм адчуў дзівосную неахвоту аддаваць пярсьцёнак і прымушаць гаспадара знову несьці гэткі цяжар.

– Ён у цябе? – Фрода вохнуў. – У цябе? Сэме, ты цуд!

I раптам голас ягоны дзівосна зьмяніўся.

– Давай яго сюды! – Фрода паўстаў, працягваючы дрыготкую руку. – Давай зараз жа! Табе нельга яго мець!

– Усё добра, спадару Фрода, – запэўніў Сэм, крыху напалоханы. – Вось ён!

Павольна ён выцягнуў пярсьцёнак ды зьняў ланцуг.

– Але ж вы ў самым Мордары, ведайце. Калі вызірнеце вонкі, убачыце Вогненную гару ды ўсенька накшталт таго. I скеміце, што пярсьцёнак зараз надта небясьпечны й несьці яго надта цяжка. Калі тое станецца заскладаным, мо й я здолеў бы колькі пранесьці на зьмену з вашцю?

– Не, не! – Фрода выхапіў пярсьцёнак і ланцуг з Сэмавых рук. – Не, ён не дастанецца табе, зладзюга!

Ён ледзь не задыхаўся, сьвідруючы Сэма вачмі, паўнюткімі страху й варожасьці. Тады раптам, сьціснуўшы пярсьцёнак у кулаку, адхіснуўся ў вусьцішы, бо смуга, падалося, раптам зьнялася зь ягоных вачэй, і ён пацёр рукою лоб. На момант такая відочная й жудасная выява паўстала перад Фрода, яшчэ паўздурнелым ад раны й страху: нібы Сэм проста перад вачыма перакінуўся зноў у орка з брыдкай усьмешкай, які цягнецца па пярсьцёнак і ператвараецца ў маленькага бруднага пачварня з прагнымі вачыма й сьлінявым ротам. Але ж прывід зьнік. Сэм стаяў на каленях перад Фрода з тварам, скажоным ад болю, быццам працяты ў самае сэрца, зь сьлязьмі на вачох.

– Сэме мой! – загаласіў Фрода. – Што ж я сказаў? Што нарабіў? Прабач мне! I гэта пасьля ўсяго, што ты зьдзейсьніў дзеля мяне! Страшэнная моц у гэтай цацкі. Каб толькі яго аніколі, аніколі не знаходзілі! Не зьвяртай на мяне ўвагі, Сэме. Я мушу несьці свой цяжар на канца. Ты ня можаш стаць паміж мною й маім конам.

– Усё ў парадку, спадару Фрода, у парадку, – Сэм выцер рукавом вочы. – Я разумею. Але ж я ўсё-ткі магу дапамагчы, так? Бо мушу вас адсюль выцягнуць. I не адкладваючы! Але спачатку трэба вам адзеньня якога здабыць ды рыштунку, а тады й ежы трошку. Вопратку адшукаць лягчэй за ўсё. Раз мы ў Мордары, дык і апрануцца трэба па-мордарску. А ўвогуле, і выбару ж няма. Тут, баюся, будзе толькі оркава. Дый я таксама пераапрануся. Калі ўжо пойдзем разам, дык лепей выглядаць аднолькава. А пакуль загарніцеся-тка вось у што!

Сэм адшпіліў свой шэры плашч ды накінуў Фрода на плечы. Тады зьняў заплечнік. Выцягнуў Джала з похваў. Лязо амаль не сьвяцілася.

– Вось на што я забыўся, спадару Фрода. Не, ня ўсё яны забралі. Вы ж, калі памятаеце, мне Джала пазычылі й фіял панны. Яны яшчэ ў мяне, так. Але ж дазвольце мне патрымаць іх яшчэ крыху, пане Фрода, бо я пайду пашукаю чаго-колечы. Пахадзіце пакуль што, разамніце ногі. Я неўзабаве вярнуся. Далёка йсьці ня трэба.

– Асьцярожней, Сэме! Вяртайся хутчэй. Тут мо яшчэ засталіся жывыя оркі, затаіліся дзе.

– Давядзецца рызыкнуць, – сказаў Сэм, крочыў да люка й сасьлізнуў па драбінах.

Праз хвіліну, аднак, галава ягоная зноў зьявілася над люкам. Сэм кінуў на падлогу доўгі нож:

– Вось, на выпадак патрэбы. Гаспадар ягоны мёртвы, ну, той, хто вас сьцябаў. Напэўна, сьпяшаўся надта, дык скруціў шыю. А цяперачка выцягнулі б вы драбіны, спадару Фрода, і не спускайце, пакуль я спокліч не назаву. "Эльберэт" – як эльфы кажуць. Аніводны орк такога ня вымавіць.

Фрода сядзеў пэўны час дрыжучы, і ў розуме ягоным адзін уяўны жах зьмяняўся другім, страшнейшым. Тады падняўся, захінуўся ў шэры эльфаў плашч дый, каб заняць розум чым іншым, захадзіў туды й сюды, абшукваючы й разглядаючы кожны кут сваёй турмы.

Праз колькі часу, хоць страх падоўжыў хвіліны ў гадзіны, Сэмаў голас загукаў зьнізу ціхенька: "Эльберэт, Эльберэт!" Фрода спусьціў лесьвіцу. Пыхкаючы, ускараскаўся Сэм зь вялізным цюкам на галаве. Наверсе скінуў яго, і той упаў, глуха бухнуўшы.

– Зараз хутчэй, спадару Фрода! Няшмат было шанцаў знайсьці штось дастаткова малое для вас і для мяне. Возьмем што ёсьць. Але трэба сьпяшацца. Я не сустрэў і ня ўбачыў нікога жывога, але мне неспакойна. Думаю, гэтае месца пад наглядам. Не магу растлумачыць, але адчуваю, нібыта адзін з тых мярзотных лятучых Вершнікаў лунае над намі, высока ў чарноцьці, так, што яго ня ўбачыць.

Распакаваў цюк. Фрода зірнуў на прынесенае з агідаю, але што было рабіць? Альбо апранаць, альбо ісьці голым. Сэм прынёс доўгія калматыя штаны з шкуры нейкай нячыстай ліхой істоты ды брудную скураную камізэльку. Фрода насунуў іх. На камізэльку надзеў браню з дужых кальчужных кольцаў для паўнамернага орка малую, а для Фрода надта доўгую й цяжкую. На яе прычапіў пас з кароткімі похвамі й шыракалёзым кордам. Сэм прыцёг і колькі орцкіх шаломаў. Адзін зь іх добра падышоў Фрода – чорны каўпак з жалезным краем і жалезнымі рабрынамі, абцягнутымі чорнаю скураю. Над дзюбай, прызначанай ахоўваць нос, тарашчылася чырвонае Ліхое Вока.

– Моргульскі рыштунак, які на Гарбагавых быў, лепей зладжаны ды лепей падышоў бы, – паведаміў Сэм. – Але ж, мяркую, несьці ў Мордар моргульскія пазнакі, асабліва пасьля таго, што тут адбылося, не выпадае. Ну вось, спадару Фрода, прабачце мне дзёрзкасьць, але ж з вас атрымалася ўзорнае малое арчанятка. Ці атрымаецца, калі вам яшчэ твар закрыць маскаю, дадаць доўгія рукі й зрабіць ногі крывымі. Тое-сёе, праўда, прыхаваць магчыма, – Сэм накінуў вялізны чорны плашч на Фродавы плечы. – Вось і ўсё! Можна ўзяць тарчы ды йсьці.

– А як наконт цябе? – спытаў Фрода. – Ці ж ня мусім мы выглядаць аднолькава?

– Ну, спадарыку Фрода, я так мяркую: лепей мне майго дабра не пакідаць за сабою, бо зьнішчыць мы яго ня здолеем. А орцкая браня на маю вопратку не налезе, так вось. Таму прыкрыюся – і ўсё.

Апусьціўся на калені й ахайна згарнуў эльфаў плашч. Той скруціўся ў дзівосна малы пакуначак. Хобіт склаў яго ў заплечнік. Тады падняўся, закінуў пляцак на сьпіну, насунуў орцкі шалом на галаву й накінуў на плечы чорны плашч.

– Вось і ўсё! Выглядаем досыць падобна. I рушыць трэба зараз жа!

– Я ўсю дарогу не прабягу, Сэме, – Фрода крыва пасьміхнуўся. – Ці даведаўся ты пра шынкі ўздоўж шляху? А мо забыўся пра ежу й пітво?

– Аёечкі, насамрэч! – Сэм ажно прысьвіснуў з адчаю. – Вось жа трасца якая, вы ж мне нагадалі, які я галодны! Ужо й ня памятаю, калі астатні раз якая кропля ці шматок на вусны траплялі. Я й забыўся цалкам, вас шукаючы. Адылі дазвольце-тка паразважаць. Апошні раз, калі глядзеў, у мяне шчэ было эльфавых хлябцоў ды таго, што гетман Фарамір даў, каб амаль два тыдні працягнуць. А ў біклажцы маёй хіба кропля на дне засталася. Аніяк таго на двох ня хопіць. А оркі – яны што, не ядуць і ня п'юць? Ці жывуць на адным смуродзе з атрутаю?

– Не, яны ядуць і п'юць. Цень, што ўтварыў іх, можа толькі кпліва нявечыць, а насамрэч новага ствараць ня здольны. Ня думаю, што ён даў жыцьцё оркам, толькі зруйнаваў ды сапсаваў нешта, і калі ўжо яны выйшлі жывыя, дык мусяць сілкавацца, як любыя іншыя жывыя стварэньні. Бруд піць і бруд есьці яны здольныя, калі лепшага ня знойдуць, але ж не атруту. Яны мяне кармілі, у гэтым мне крыху больш пашчасьціла, чым табе. Недзе тут мусяць быць і ежа, і пітво.

– Няма часу шукаць!

– Ну, тут троху прасьцей, чымся ты мяркуеш, – заўважыў Фрода. – Мне крыху пашанцавала, пакуль цябе не было. Насамрэч яны ня ўсё забралі. Я свой мех зь ежаю знайшоў сярод анучак на падлозе. Яны пакапаліся там, безумоўна. Але ж, лічу, і выгляд, і пах лембасаў ім прыйшліся не даспадобы, нават горш, чым Глыксу. Параскідалі шмат, паламалі й пакрышылі, але я пазьбіраў. Атрымалася амаль столькі, колькі ў цябе. Аднак Фараміраву ежу ўсю забралі й парэзалі маю біклажку.

– Тады й казаць няма чаго, – вынікаваў Сэм. – Напачатку хопіць. А вось з вадою мецьмем праблемы. Дык рушма, спадару! Хутчэй сыдзем адсюль, а то суцэльнае возера пітва не дапаможа!

– Ня сыдзем, пакуль ты не перахопіш чаго, – сказаў Фрода настойліва. – I слухаць тваё аднекваньне ня буду. Вось, вазьмі-тка эльфаў хлябец ды дапі, што засталося ў біклажцы! Справы нашыя ўвогуле безнадзейныя, так што няма патрэбы непакоіцца пра раніцу. Верагодней за ўсё, яна не настане.

Нарэшце рушылі. Скараскаліся па драбінах, а тады Сэм зьняў іх і паклаў у калідоры побач з скурчаным целам мёртвага орка. Спускаліся ў цемры, і толькі на пляцоўцы даху адбівалася сьвятло гары, пабляклае да густой хваравітай барвы. Падабралі дзьве тарчы, каб дапоўніць маскіроўку, дый рушылі далей.

Доўга кульгалі ўніз па вялікіх сходах. Верхняя камора вежы, якую толькі што пакінулі, падавалася ўжо амаль утульнай. Выйшлі ў адкрытыя калідоры, і адусюль патыхала жахам. Магчыма, анічога жывога не засталося ў Кірыт Унгале, але ж надта доўга жылі тут жах і ліха, і самыя камяні набрынялі імі.

Праз колькі часу хобіты дабраліся да дзьвярэй у вонкавы двор і спыніліся ля іх. Нават адтуль, дзе стаялі, адчувалася накіраванае на іх ліха Назіральнікаў – чорных маўклівых постацяў пааберуч брамы, празь якую няярка сачылася полымя Мордару. Калі прабіраліся між пачварнымі целамі забітых оркаў, кожны наступны крок даваўся ўсё цяжэй. Яшчэ брамы ня сягнулі, а ўжо кроку не маглі зрабіць болей. Нават на цалю прасунуцца было балюча й надзвычай стамляльна для волі й члонкаў.

У Фрода на такое змаганьне моцы не засталося. Ён сеў, зьнясілены, на зямлю.

– Я не магу далей, Сэме, – вымавіў ціха. – Я самлею. Ня ведаю, што найшло на мяне.

– Я ведаю, спадару Фрода! – сказаў Сэм. – Трымайцеся! Гэта сама брама. Нячыста там. Але ж я прайшоў сюды й выйду адсюль. Наўрад ці выхад будзе небясьпечнейшы за ўваход. Ну, рушма!

Сэм зноўку выцягнуў фіял Галадрыелі. Нібыта ў павагу да Сэмавай дужасьці ды каб ушанаваць верную смуглявую хобіцкую руку, што зьдзейсьніла вялікія подзьвігі, фіял зьнянацку палыхнуў так моцна, што змрочны двор заліло зыркім сьвятлом, бы ад маланкі. Але ж чужая воля заставалася непарушнай і прайсьці не давала.

– Гільтоніель! А Эльберэт! – выгукнуў Сэм, бо невядомым чынам думкі ягоныя вярнуліся зьнянацку да эльфаў, і Шыру, і да песьні, што адагнала Чорнага Вершніка ў лесе.

– Ая эленіан анкаліма! – рэхам адгукнуўся Фрода ў яго за сьпінай.

Воля Назіральнікаў зламалася так раптоўна, нібы лопнула нацятая струна, і Фрода з Сэмам кульнуліся наперад. Дый пабеглі – праз браму, міма вялікіх паселых на стальцах постацяў з бліскучымі вачыма. Нешта храснула. Ключ-камень аркі бразнуўся долу амаль хобітам на пяткі, а мур над галавою абваліўся, загрукатаў каменьнем. Гібель прайшла на валасок ад сяброў. Бразнуў звон, і ад Назіральнікаў узьвіўся ў паветра танюткі жудасны енк. Далёка наверсе яму адказалі зь цемры. З чорных нябёсаў зьляцела стралою крылатая постаць, разьдзіраючы аблокі вусьцішным лямантам.

2. Зямля Ценю

Сэму якраз стала глуздоў сунуць фіял назад за пазуху.

– Бегма, спадару Фрода! – гукнуў ён. – Не, не туды! Там прорва за мурам! За мною!

Кінуліся наўцёкі ад крэпасьці. Праз паўсотні крокаў шлях збочыў за стромую скалу й схаваў хобітаў ад позірку з брамы. На момант пазьбеглі небясьпекі й прыціснуліся да скалы, аднаўляючы дыханьне, схапіўшыся за сэрцы. Усьсеўшыся на сьцяне побач з пабуранаю брамаю, дзіка й сьмяротна завішчэў назгул. Рэха загуло ад усіх скалаў.

Пераляканыя, пакульгалі, спатыкаючыся, далей. Неўзабаве дарога зноў рэзка павярнула – на ўсход, – на жудаснае імгненьне адкрыўшы хобітаў позірку з крэпасьці. Бегучы, азірнуліся й пабачылі вялізную чорную постаць на муры, а тады пабеглі долу ў стромую лагавіну, вычасаны ў камянёх калідор з крутымі сьценамі, што збягаў долу, каб злучыцца з моргульскім бальшаком. Сягнулі злучэньня. Ані знаку оркаў, ані адказу на крык назгула. Але ж ведалі: доўга гэтая цішыня не працягнецца. Паляваньне распачацьмецца ў любы момант.

– Не, так ня пойдзе, Сэме, – выдыхнуў Фрода. – Калі б мы былі сапраўдныя оркі, мусілі б бегчы да крэпасьці, не наадварот. Першы ж сустрэчны вораг нас распазнае. Трэ неяк сысьці з шляху.

– Ня можам, – запярэчыў Сэм. – Ва ўсялякім разе бяз крылаў.

Усходнія схілы Эфэл Дуату былі надта стромыя, абрываліся адхонамі да чорнай цясьніны, што ляжала перад унутраным хрыбтом. Непадалёк ад злучэньня пасьля яшчэ аднаго крутога спуску арачны мост уздыбіўся над прорваю, несучы шлях да нагрувашчаньняў на схілах і лагах Маргаяў. Адчайна хобіты кінуліся цераз мост, але ж не пасьпелі сягнуць другога боку, як пачулі выгук, а за ім – гоман. За сьпінамі, высока над хобітамі, на горным схіле лунала крэпасьць Кірыт Унгал, і яе камяні блядна адсьвечвалі. Зьнянацку яе грубы звон ударыў зноў і тады забіў часта хрыпатым трызвонам. I з-за мосту шматгалоса адгукнуліся. Глыбока ў цёмнай прорыні-цясьніне, адрэзаныя ад няпэўнага сьвятла Арадруйну, Сэм і Фрода не маглі бачыць далёка наперад, але ж чулі тупат падкаваных жалезам ботаў, і ляцеў ужо над шляхам перастук капытоў.

– Хутчэй, Сэме! Гэць з шляху! – выгукнуў Фрода.

Ускараскаліся на нізкія парэнчы мосту. На шчасьце, схілы

Маргаяў ужо ўзьняліся амаль на ровень шляху, і жудасная прорва болей не пагражала, але ж было надта цёмна, каб ацаніць, колькі давядзецца падаць.

– Ну, паехалі, спадару Фрода! – выдыхнуў Сэм. – Бывайце!

Крочыў уніз. Фрода за ім. I яшчэ пакуль ляцелі, пачулі, як праскакалі над імі вершнікі ды затупаталі ўвасьлед орцкія боты. Сэм зарагатаў бы, калі б адважыўся. Хобіты баяліся зваліцца з вышыні на нябачныя камяні й зьнявечыцца, але праляцелі ўсяго з тузін ступнёў і прызямліліся з трэскам і рыпам на тое, чаго найменей чакалі, – на перапляценьне калючых кустоў. Сярод іх Сэм і залёг, ціха абсмоктваючы падрапаную руку.

Калі тупат капытоў і ботаў сьціх, адважыўся прашапатаць:

– Аёечкі, спадару Фрода, я ж ня ведаў, што нешта можа расьці ў Мордары! А калі б ведаў, менавіта такога й чакаў бы. Гэныя шыпы, падаецца, ступню даўжынёю. Працялі ну ўсё, што я на сябе насунуў! Калі б толькі на мне была тая кальчуга!

– Орцкая кальчуга гэтых шыпоў не трымае, – адказаў Фрода. – Дый скураная камізэля таксама.

Выбірацца з зарасьцяў сталася нялёгка. Калючкі й шыпы былі мацнейшыя ад дроту й чапляліся, што кіпці. Калі нарэшце прадраліся, плашчы зьвісалі лахманамі.

– Зараз долу, Сэме, – прашаптаў Фрода. – Хутчэй уніз па даліне, а тады на поўнач так хутка, як толькі здолеем.

Вонкі над сусьветам зноў пачынаўся дзень. Далёка па-за смугою Мордару сонца караскалася на ўсходні ўскраек Міжзем'я, але тут усё было нібы пад начным змрокам. Гара Выраку задыміла, і агні яе згасьлі. Барвяныя водбліскі зьніклі з скалаў. Усходні вецер, што дзьмуў з часу, калі пакінулі Ітыльён, зараз зусім замёр. Павольна й цяжка прадзіраліся хобіты долу, спатыкаючыся, лезучы сярод камянёў, ды калючак, ды мёртвых дрэваў, між сьляпых ценяў, усё ўніз ды ўніз, пакуль далей ужо не было куды.

Там нарэшце спыніліся й паселі побач, прываліўшыся сьпінамі да валуна. Абодва сапрэлі.

– Калі б сам Шаграт паднёс мне шклянку вады, я паціснуў бы яму лапу, – вымавіў Сэм.

– Не кажы так! – абарваў яго Фрода. – Гэтак толькі горш.

Тады выпрастаў ногі, стомлены й змарнелы, і колькі часу маўчаў. Нарэшце зь цяжкасьцю ўзьняўся – і ўбачыў зьдзіўлена, што Сэм заснуў!

– Абудзіся, Сэме! – паклікаў ён. – Давай, час нам зноў намагацца.

Сэм падняўся, хістаючыся.

– Ну, я ж зусім ні адзіным вочкам! Напэўна, адключыўся. Даўнютка ўжо я ня спаў, спадару Фрода. Мае вочы ўпрост самі заплюшчыліся.

Фрода пайшоў наперадзе, кіруючы, як мог, на поўнач, прабіраючыся паміж каменьня й валуніскаў, што густа засейвалі дно вялізнай цясьніны. Аднак раптам спыніўся.

– Сэнсу ў ёй няма, Сэме, – вымавіў Фрода. – Ня здужу я зь ёю. З кальчугай. Не ў цяперашнім стане. Нават міфрыльная бронька падавалася цяжкой, калі я стамляўся. А гэта ж значна грубейшая. А якая карысьць зь яе? Мы ж ня будзем прарывацца з боем.

– Але ж, вераемна, у якую бойку й патрапім, – запярэчыў Сэм. – А тут яшчэ й нажы ўсялякія ёсьць ды стрэлы шалёныя. Глыкс жывы, вось у чым праблема. Не падабаецца мне думка пра тое, што паміж вамі й лязом аднекуль зь цемры – адна толькі скура.

– Ты паслухай, Сэме, хлопча мой. Я стомлены, надта стомлены. I надзеі ў мяне амаль не засталося. Але ж мушу рушыць да гары Выраку, пакуль здольны рухацца. Пярсьцёнка болей чым занадта для мяне. А залішняя вага мяне папросту забівае. Мушу скінуць яе. Але ж ня думай, што я ня ўдзячны. Мне нават і думаць ня хочацца пра бруд, які ты выцерпеў сярод мярцьвячыны, пакуль шукаў памер для мяне.

– Ды не кажыце вы пра тое, спадарыку Фрода, толькі каб вам было добра! Я вас на сьпіне панёс бы, каб мог. То хадзем тады!

Фрода зьняў плашч, сьцягнуў оркаву кальчугу й выкінуў прэч. Перасмыкнуў плячыма.

– Што мне насамрэч трэба, дык гэта нешта цёплае. Або пахаладнела, або я прастыў.

– Можаце мой плашч накінуць, спадару Фрода, – прапанаваў Сэм, а тады скінуў заплечнік, расшпіліў яго й дастаў эльфаў плашч. – Вось што я скажу: загарніцеся ва ўсё орцкае шмацьцё й пас прычапіце, а эльфаў плашч – зьверху. Вядома, не зусім па-орцку выглядацьме, але ж вам цяплей. Да таго ж, мяркую, і ад бяды засьцеражэ лепей, чым любая іншая апратка ці рыштунак. Бо гэна ж панна зрабіла.

Фрода накінуў плашч і зашчапіў фібулку.

– Так лепей! Значна лягчэй. I ісьці далей магу. Аднак гэтая сьляпая цемра цісьне на сэрца. Калі ляжаў у каморы, Сэме, я намагаўся ўзгадаць Бранявін, і Ляснакуцьце, і на Ваду-ля-Стромы, што бяжыць праз млын у Хобіцку. Я не магу бачыць іх цяпер, Сэме.

– Зараз вы, спадару Фрода, пра ваду кажаце! Каб толькі панна магла бачыць альбо чуць нас, я сказаў бы ёй: Вашая найсьвятлейшая мосьць, усё, чаго жадаем мы, – гэта сьвятло й вада. Простая чыстая вада й звычайнае дзённае сьвятло лепшыя за любыя дыяманты, перапрашаю за дзёрзкасьць. Ды не, далёка да Лорыйну, – Сэм уздыхнуў ды махнуў рукою ў бок Эфэл Дуату, здагадацца пра які можна было толькі па цені, глыбейшым за чарноцьце чорных нябёсаў.

Рушылі далей. Неўзабаве Фрода прыпыніўся.

– Чорны Вершнік над намі, – сказаў ён. – Я чую яго. Лепей ня рухацца пакуль што.

Запоўзшы за вялізны валун, селі моўчкі, пазіраючы назад, на захад. Неўзабаве Фрода выдыхнуў з палёгкай: "Мінула!" Паўсталі й пачалі азірацца навокал, зьдзіўленыя. Леваруч, на поўдні, нябёсы шарэлі, і на іхнім тле чорнымі выразнымі абрысамі вымалёўваліся пікі й грабяні высачэзнага хрыбта. За сьпінамі распальвалася сьвятло. Павольна хобіты рушылі на поўнач. Наверсе ў нябёсах разыгралася сапраўдная бітва. Узьвіраныя мордарскія хмары гнала назад, іхнія краі разьляталіся рызманамі, бо вецер жывога сусьвету адмятаў смугу й дым да іхняй чорнай радзімы. Пад прыўзьнятую вусьцішную накрыўку сачылася ў Мордар шэрае сьвятло, нібы бледная раніца зазірала ў закарэлае турэмнае ваконца.

– Гляньце, пане Фрода! Гляньце! Вецер зьмяніўся! Нешта здарылася. Не па ягоным робіцца, так. Ягоная цемра над сусьветам разбураецца. Хацеў бы я пабачыць, што ж там дзеецца!

Была гэта раніца пятнаццатага сакавіка. Сонца ўздымалася над далінаю Андуйну. Над усходнім ценем задзьмуў паўднёва-заходні вецер. I Тэядэн канаў на полі Пеленару.

Пакуль Фрода з Сэмам глядзелі, паланіца ахінула ўвесь Эфэл Дуат. А тады зьявілася постаць, што стрымгалоў рушыла з захаду. Спачатку толькі чорная плямінка на зіхоткай паласе над вяршынямі гор, яна расла, пакуль ня ўрэзалася стралою ў чорнае покрыва высока над хобітамі. Летучы, узвыла пранізьліва, голасам назгула, аднак не было болей у тым голасе колішняй жуды. Енк гора й адчаю нёс горкія зьвесткі для Цёмнай вежы. Ачольца прывідаў пярсьцёнка сустрэў свой кон.

– Ці не казаў я вам – здарылася нешта! – гукнуў Сэм. – Шаграт хваліўся: "Няблага вайна йдзе", а Гарбаг зусім ня быў пэўны. I ён не памыліўся. Усё наладжваецца, га, спадару Фрода? Ці ня болей цяпер надзеі ў вас?

– Ну, Сэме, не нашмат, – Фрода ўздыхнуў. – Тое – за гарамі. А мы ідзем на ўсход, а не на захад. Я так стаміўся! I пярсьцёнак цяжэе, Сэме. Я бачу яго перад вачыма ўвесь час, нібы вялізнае вогненнае кола.

Сэмава імклівая радасьць адразу згасла. Ён зірнуў на гаспадара заклапочана, узяў за руку.

– Ну, ня трэба, спадарыку Фрода. Я толькі што атрымаў адно з двух, чаго болей за ўсё жадаў, – крыху сьвятла. Досыць, каб дапамагчы нам, хоць, ведаю, і небясьпека зь яго таксама. Паспрабуйце яшчэ крышачку прайсьці, а тады мы заляжам дзе-небудзь ды адпачнем. А зараз падсілкуйцеся кавалачкам эльфавага хлябца. Мо крыху настрой падымецца.

Падзялілі блінок лембасу, ды ледзь яго пражавалі, бо ў роце цалкам перасохла. I паклыпалі далей. Хоць сьвятла хапіла ўсяго, каб ператварыць цемру ў шэрае сутоньне, сябры пабачылі: яны на самым дне глыбокай даліны між гор. Дно тое паціху падымалася на поўнач, а пасярод яго ляжала перасохлае рэчышча ручаіны. За ім пад адхонамі ўсходніх схілаў вілася набітая сьцежка. Каб ведалі, дык хутчэй яе сягнулі б, бо яна адлучалася ад моргульскага шляху ля заходняга краю мосту й па доўгай вычасанай у скалах лесьвіцы спускалася на дно цясьніны. Карысталіся ёю віжы ці пасланцы, каб хутчэй дабрацца да малых паўночных замчышчаў ці крэпасьцяў паміж Кірыт Унгалам ды цясьнінаю Ізенмуту, жалезных сківіцаў Карах Ангрэн.

Небясьпечна было хобітам крочыць па такой сьцежцы, але ж час прысьпешваў, а Фрода адчуваў, што ня здолее лезьці праз нагрувашчаньні валуноў і крывыя расколіны Маргаяў. Дый меркаваў, што ў паўночным напрамку паляўнічыя шукацьмуць у апошнюю чаргу. Усходні шлях на роўнядзі або заходні бальшак, што вядзе прэч з Мордару, – вось іх абшнараць спачатку. Толькі аддаліўшыся дастаткова ад Кірыт Унгалу, наважыцца Фрода шукаць якія сьцежкі на ўсход, да апошняй, адчайнай часткі сваёй вандроўкі. Таму хобіты перасеклі пустое рэчышча й рушылі па орцкай сьцязе, хапаючыся на кожным павароце за цэўі мечаў.

Болей не пасьвятлела, бо Арадруйн па-ранейшаму выванітоўваў вялізманыя аблокі дыму. Заходні вецер біўся аб іх, цясьніў іх, і яны ўздымаліся вышай і вышай дый разыходзіліся наверсе гіганцкай накрыўкай, чыя цэнтральная калёна вырастала зь ценяў у неабсяжную вышыню. Хобіты клыпалі болей за гадзіну, калі раптам пачулі тое, што спыніла іх. Неверагодны гук, але ж памыліцца нельга – гэта цьвірчэла вада. Леваруч з разлогу, такога рэзкага й вузкага, нібыта яго зрабілі ўдарам волатавай сякеры, высочвалася вада – магчыма, апошнія рэшткі нейкага салодкага дажджу, што нарадзіўся над сонечным морам і сустрэў урэшце горкі кон, праліўшыся на сьцены Чорнай зямлі, каб згубіцца бясплодна сярод пылу. Тут ён выбіваўся з скалы маленькім імклівым струменьчыкам, цёк празь сьцежку і, паварочваючы на поўдзень, хутка зьнікаў між мёртвых камянёў.

Сэм кінуўся да ручаіны, гукаючы:

– Калі толькі пабачу панну зноў, вось скажу ёй! Спачатку сьвятло, а цяпер вада! – тады спыніўся раптам і дадаў: – Дазвольце-тка мне выпіць першым, спадару Фрода.

– Добра, але ж месца тут і на двох хопіць.

– Не, я ня тое маю на ўвазе. Калі вада, ну, атрутная ці накшталт таго, і хутка наступствы, ну, калі вы мяне разумееце, дык тады лепей мне, чымся вам.

– Разумею, але думаю: лепей паспытаць удачы ці добраславеньня нашага разам, Сэме. Усё-ткі пасьцеражыся, бо вада можа быць ільдзяной!

Вада была не ільдзяною, хоць даволі халоднай, смак мела непрыемны, алейны й горкі адначасова, – так хобіты сказалі б ля родных хатаў. А тут пітво падалося смачнейшым за найсмачнейшае, так што смак перамог і страхі, і нават рацыю. Напіліся ўдосыць, а Сэм напоўніў біклажку. Пасьля таго Фрода палепшала, і сябры прайшлі яшчэ колькі вёрстаў, пакуль пашырэньне дарогі й грубы мур уздоўж яе не папярэдзілі, што блізка яшчэ адзін оркаў замак.

– Тут мы й збочым, Сэме, – абвесьціў Фрода. – Бо мусім павярнуць на ўсход.

Ён уздыхнуў і зірнуў на маркотныя хрыбты.

– У мяне якраз сілаў засталося, каб адшукаць якую дзірку з другога боку. А тады мушу адпачыць.

Ручво цяпер было ніжэй за сьцягу. Хобіты скараскаліся да яго й зьдзівіліся, бо знайшлі там цьмяныя лужыны, у якія сьцякалі струменьчыкі аднекуль зь верхніх крыніц. Ля заходніх гор мордарскі край хоць і быў блізкі да мёртвай пустэчы, але ж яшчэ ня цалкам зьнежывеў. Усё-ткі расло тут нешта, змагаючыся за жыцьцё, – нешта грубае, скурчанае, жорсткае. Па долах Маргаяў на другім баку даліны паўзьлі, сьцяліліся па скалах нізкія ўчэпістыя дрэвы, пукі грубай травы прабіваліся між камянёў, за іх чаплялася ссохлая цьвіль. I паўсюль тырчэлі вялізныя, перакурчаныя, пераблытаныя калючкі. Якія зь іх пагражалі даўжэзнымі тонкімі шыпамі, іншыя вытыркалі крукі-лёзы, што рэзалі ня горш ад нажа. Змарнелыя, ссохлыя леташнія лісты яшчэ віселі на іхніх галінах, скрыгочучы й шорхаючы на бязьлітасным ветры, а новыя пупышкі, хоць ледзь пачалі адкрывацца, ужо кішэлі чарвякамі. Рудыя, шэрыя, чорныя мухі, таўраваныя, бы оркі, барвянаю плямкаю ў форме вока, дзумкалі над галавою й джалілі, а над кустамі калючак віліся й клубіліся аблокі галоднага гнюсу.

– Няма карысьці з орцкага рыштунку, – выдыхнуў Сэм, махаючы рукамі. – Каб мне яшчэ й оркаву скуру!

Нарэшце Фрода ня здолеў ісьці далей. Хобіты дабраліся да вузкай, добра схаванай цясьнінкі, але ж трэ было ісьці ды ісьці, пакуль не сягнеш апошняга каржакаватага хрыбта.

– Сэме, я мушу адпачыць і паспаць, калі здолею, – вымавіў Фрода.

Азірнуўся навокал, але ж у гэтай нягеглай мясьціне нават жывёліне не было б куды запаўзьці. Нарэшце вытамленыя ўшчэнт хобіты залезьлі пад калючкі, што зьвісалі дываном зь нізкай скалы.

Там селі й падсілкаваліся. Захоўваючы лембасы на чорны дзень, зьелі палову Фараміравай ежы, што заставалася ў Сэмавым заплечніку: колькі сухой садовіны й кавалачак вэнджанага мяса; запілі вадою. Хоць напіліся з лужынаў у рэчышчы, зноў адчулі смагу. Горыччу набрыняла мордарскае паветра, ад яе перасыхала ў роце. Калі Сэм думаў пра ваду, нават ягоны жыцьцярадасны настрой вагаўся. А за Маргаямі давядзецца перасякаць жудасную роўнядзь Гаргарату!

– Вы першым пасьпіце, спадару Фрода, – вымавіў ён. – Бо зноў вечарэе. Мяркую, дзень ужо амаль скончыўся.

Фрода ўздыхнуў дый заснуў, ледзь Сэм пасьпеў дагаварыць. А той, змагаючыся з уласнаю стомаю, узяў Фродаву руку й сядзеў так да глыбокай ночы. Тады нарэшце, каб не заснуць, выпаўз з сховішча й вызірнуў вонкі. Мясьціны навокал, падавалася, поўніліся скрыгатам, трэсканьнем ды ўсялякімі шоргатамі, але ж ня чулася ані голасу, ані тупату крокаў. Высока над Эфэл Дуатам на захадзе начныя нябёсы ўсё яшчэ былі сьветлыя. Там праз расколіну ў аблоках высока над вяршынямі гор Сэм заўважыў пробліск белай зоркі. Ейная прыгажосьць над чорнай, забытай зямлёю сьціснула ягонае сэрца, і надзея адрадзілася. Ясным і халодным промнем працяла думка: урэшце цень – рэч малая, цень абавязкова міне, бо заўжды існуе сьвятло й высокае хараство, недаступнае яму. Сэмаў сьпеў у вежы нарадзіўся хутчэй з адчайнай непакоры, чым з надзеі, бо тады думаў пра сябе. А цяпер на нейкі момант і ўласны лёс, і лёс гаспадара перасталі турбаваць яго. Ён запоўз назад пад калючкі й улёгся побач з Фрода, а тады, адкінуўшы ўсе страхі, спакойна й бесклапотна заснуў.

Прачнуліся разам. Сэм пачуваўся амаль адноўленым, гатовым да наступнага дня. А Фрода ўздыхнуў. Спаў ён дрэнна, сьніў полымя, і абуджэньне не прынесла радасьці. Усё-ткі сон быў ня цалкам бескарысным і трохі суняў стому. Фрода памацнеў, дадалося сілаў несьці далей цяжар. Колькі часу, хобіты ня ведалі, ня ведалі і колькі спалі. Пасьля глытка вады й кавалка ежы рушылі ўверх па цясьніне, пакуль не ўтыкнуліся ў стромы схіл з камянямі, што пагражалі абваламі. Тут сканчаліся апошнія прыкметы жыцьця: вяршыні Маргаяў ня мелі аніякай расьліннасьці – голыя, пустыя вызубраныя каменныя пліты.

Пасьля мноства пошукаў і бадзяньняў хобіты нарэшце знайшлі, дзе падняцца; сотня ступнёў карасканьня й небясьпечнага чапляньня за хісткія камяні – і сябры сягнулі верху. Прайшлі праз расколіну паміж дзьвюма змрочнымі скаламі й за ёю апынуліся на самым краі апошняга мордарскага бар'еру. Пад імі на дне прорвы пятнаццаць сотняў ступнёў вышыні разьвіналася роўнядзь, хаваючыся ўдалечы ў змрочнай бясформавай смузе. Вецер дзьмуў з захаду, і велічэзныя высокія хмары плынелі на ўсход, але ж толькі бляклае шэрае сьвятло сягала вусьцішных палёў Гаргарату. Дымы там сьцяліліся па зямлі, зьбіраліся ў лагчынах. З расколінаў у глебе струменілася пара.

Яшчэ далёка, сама менш вёрстаў за сорак, убачылі яны гару Выраку з узножжам, загрувашчаным папяловымі аскепкамі, – велізарны, высачэзны кучмень, з схаванай аблокамі вяршыні якога сачыўся дым. Агні гары прыгасьлі, і стаяла яна пакуль што ў прытлелай дрымоце, пагрозьлівая й злавесная, нібы сонны драпежнік. А за ёю лунаў вялізманы цень, змрачнейшы ад навальнічнай хмары: заслона Барад-дуру ўздыбілася на доўгім, выцягнутым на поўдзень плячы гор Попелу. Глыбока задумаліся ў Цёмнай вежы, і Вока зьвярнулася ў сябе, абмяркоўваючы выявы пагрозьлівыя й сумнеўныя, бо ўбачыла зыркі меч, суворы валадарны твар і пакуль што амаль ні на што іншае ўвагі не зьвяртала. Усю веліканскую цьвярдыню – брама на браме, вежа на вежы – агарнуў злавесны змрок.

Фрода з Сэмам паглядалі, напалову згідзіўшыся, напалову зьдзівіўшыся, на гэтую ненавісную зямлю. Паміж імі й смуроднай гарою ды на поўдзень і на поўнач ад яе ўсё падавалася зруйнаваным і мёртвым, выпаленай, здушанай пустэчай. Дзівосна, як толькі гаспадар Цёмнай зямлі трымаў і карміў сваіх рабоў ды войскі? Бо войскі ж ён насамрэч меў. Паўсюль, куды толькі сягаў хобіцкі позірк, уздоўж схілаў Маргаяў і далей на поўдзень, цягнуліся вайсковыя лягеры, некаторыя з намётаў, а іншыя зладжаныя, што мястэчкі. Адзін з найвялікшых быў проста перад хобітамі. Мо зь вярсту ад іх на роўнядзі нібы згрувасьцілася магутнае гняздо нейкіх мурашоў: доўгія шэрагі хацінак і даўжэразных нізкіх нягеглых будовінаў. Вакол мітусілася безьліч народу. Ад лягеру шырокі шлях вёў на паўднёвы ўсход, дзе далучаўся да моргульскага бальшаку, па ім сьпяшалася мноства шэрагаў маленькіх чорных постацяў.

– Не падабаецца мне ўсё гэта, ну зусім, – уздыхнуў Сэм. – Безнадзейна, я сказаў бы. Адно толькі: дзе столькі сабралася тых пачвараў, там будуць і калодзежы ці крыніцы, ня кажучы пра ежу. А тое ж людзі, ня оркі, калі мяне вочы цалкам не падманваюць.

Ані ён, ані Фрода нічога ня ведалі пра вялізныя палі на поўдні гэтай неабсяжнай краіны, далёка ад дымоў гары Выраку, дзе ля цьмяных маркотных водаў возера Нурнен працавалі мордарскія рабы. Ня ведалі й пра бальшакі, што вялі на Поўдзень і на Ўсход, да земляў даньнікаў, пра доўгія караваны вазоў з дабром, здабычаю й новымі рабамі, гнаныя ваярамі Цёмнай вежы. У паўночных жа частках знаходзіліся кузьні й капальні, тут зьбіраліся на даўно заплянаваную вайну войскі й тут чорная моц расстаўляла іх, бы фігуры на шахматнай дошцы, дзеля нападу. Першыя рухі, першыя спробы на Захадзе, Поўначы й Поўдні не ўдаліся. Таму гаспадар адвёў пакуль што сілы, гуртуючы войска ля Кірыт Гаргару для ўдару помсты. А таксама гэта сталася найвыдатнейшай абаронай гары ад любога, хто адважыўся б наблізіцца.

– Ну й трапілі! – працягнуў Сэм свае разважаньні. – Што б яны ні елі й ні пілі, нам да таго не дабрацца. I спуску тут няма, як я бачу. I не перабярэмся мы праз голую роўнядзь, на якой ворагаў кішма кішыць.

– І ўсё-ткі нам трэба паспрабаваць, – запярэчыў Фрода. – Я не чакаў лепшага. Я ніколі й не спадзяваўся дабрацца. I цяпер надзеі ў мяне няма. Аднак мушу зрабіць, што здолею. Зараз у нас адна задача: пазьбегнуць палону, пакуль магчыма. Таму, мяркую, рушым на поўнач, дзе роўнядзь вузейшая, а там пабачым.

– Думаю, там будзе горш. Дзе вузей, там оркі зь людзьмі гусьцей. Запомніце мае словы, спадару Фрода.

– Напэўна, запомню, калі дайду так далёка, – вымавіў Фрода й адвярнуўся.

Неўзабаве выявілі, што паўзь верх Маргаяў ці паблізу верху прабрацца немагчыма, бо сьцежак там не было, а хрыбет расьсякалі глыбокія логі. Урэшце спусьціліся па той самай лагчавіне, па якой падымаліся, і сталі шукаць шлях па даліне. Тое давалася цяжка, бо на сьцежку ўздоўж заходняга боку выбрацца не адважваліся. Празь вярсту ці каля таго пабачылі мур й купу каменных хацінак, што прыляпіліся да ўзножжа скалы вакол цёмнай пячорнай зеўры, – оркаў лягер, пра блізкасьць якога здагадаліся раней. Аніякага руху хобіты не заўважылі, але ж усё адно краліся асьцярожненька, прабіраючыся па калючых кустах, якімі ў гэтым месцы густа зарасьлі абодва берагі рэчышча.

Прайшлі яшчэ дзьве-тры вярсты, і орцкі лягер зьнік за сьпінамі. Аднак не пасьпелі ўздыхнуць з палёгкай, як пачулі грубыя й гучныя орцкія галасы. Сябры адразу схаваліся за рудым нізкім кустом. Галасы наблізіліся. Вось і першая пара оркаў. Адзін – нейкай дробнай пароды, чарнаскуры, з шырачэзнымі трапяткімі наздрынамі, апрануты ў цёмна-рудыя лахманы й узброены лукам з рогу. Напэўна ж нейкі выведнік ці сьледапыт. Другі – вялікі орк-ваяр, падобны да оркаў Шагратавай каманды, з пазнакаю Вока. Таксама з лукам, прымацаваным за сьпінаю, з кароткай шыракалёзай дзідай у лапе. Як і заўсёды, оркі сварыліся, а паколькі належалі да розных пародаў, сварыліся на Агульнай мове, перайначанай на свой лад.

Усяго крокаў за дваццаць ад месца, дзе хаваліся хобіты, меншы орк спыніўся.

– Гы! – фыркнуў ён. – Я дахаты.

I паказаў на орцкі лягер на другім баку даліны.

– Няма сэнсу нос на гэтых камянёх псаваць. Тут аніякіх сьлядоў не засталося. Цябе слухаючыся, сьлед і згубіў. У горы сьлед пайшоў, не па даліне, кажу табе.

– Аніякай карысьці з вас, нюхачоў недарослых, – буркнуў вялікі орк. – Вочы лепшыя за вашыя саплівыя насы.

– I што жты імі бачыў? Гы! Ня ведаеш нават, каго шукаем.

– І чыя тут віна? Не мая ж. Тое зь Верху прыйшло. Напачатку кажуць – вялізны эльф у зыркай брані, тады – нейкі ці то гном, ці то чалавек недарослы, а пасьля – банда бунтоўных урук-хаяў ці мо ўсё разам.

– Каб табе! – фыркнуў сьледапыт. – Самі яны глузды страцілі, вось што. А з каго-кольвек наверсе таксама й скуру злупяць, мяркую, калі праўда ў чутках. Кажуць, налёт быў на ваш замак, сотні вашых ухайдохалі, а вязень уцёк. Калі гэткім чынам вы, ваяры, справы ладкуеце, дык благія зьвесткі з вайны не зьдзіўляюць.

– Хто кажа, што зьвесткі благія?

– Га! А хто кажа, што не?

– Тое клятыя бунтоўныя прамовы, і калі не затыкнесься, я цябе на дзіду насаджу!

– Добра, добра! Болей казаць ня буду, буду толькі думаць. Але пры чым тут чорны гэты праныра? Шныр той з пляскатымі лапамі?

– Ня ведаю. Мо й ні пры чым. Не на добрае ён тут шныпарыць ды вынюхвае, маё табе слова. Кляты пачварань! Як толькі ад нас уцёк, прыйшлі зьвесткі, што яго жыўцом трэба браць, і як мага хутчэй.

– Спадзяюся, ужо ўзялі й разьбіраюцца цяпер, – прабурчэў сьледапыт. – Бо сьляды спаскудзіў, падхапіўшы кальчужку тую скінутую дый цяпаючы паўсюль навокал.

– Яна яму жыцьцё ўратавала. Я ж, ня ведаючы яшчэ, што жыўцом трэба, стрэліў, дакладненька, з паўсотні крокаў ды ў сьпіну. А ён усё адно ўцёк.

– Гы, ды ты прамазаў! Спачатку стрэліш бязглузда, бегчы толкам ня можаш, а тады па небаракаў сьледапытаў шлеш. Усё, досыць мне з табою бадзяцца.

I паклыпаў прэч.

– А ну стой! – загадаў ваяр. – А то я на цябе данясу!

– Каму? Не твайму ж каштоўнаму Шаграту. Болей ня быць яму кашталянам.

– Я твой нумар і імя назгулу скажу, – тут ваяроў голас сьцішыўся да шыпу. – Адзін зь іх зараз ачольвае замак.

Меншы орк прыпыніўся, і голас ягоны зазьвінеў страхам і шаленствам.

– Кляты баязьлівы стукач! – загаласіў ён. – Справы сваёй рабіць ня можаш, нават з сваімі трымацца ня здольны! Дык ідзі да сваіх гідкіх віскуноў, і каб яны табе мяса з костак адмарозілі! Кажуць, іхняга найпершага ўжо прыстукнулі. Спадзяюся, тое праўда!

Вялікі орк кінуўся на меншага зь дзідаю ў руцэ. А сьледапыт, скочыўшы за камень, пусьціў стралу проста ў вока "сябру", і вялізны ваяр на бягу грымнуўся долу. Малы ж орк пабег праз даліну й неўзабаве зьнік.

Пэўны час хобіты сядзелі моўчкі. Нарэшце Сэм вымавіў:

– Ну, я сказаў бы: ліха ліху блага. Каб гэткае сяброўства было па ўсім Мордары, дык нашых праблемаў напалову паменшала б.

– Цішэй, Сэме, – прашаптаў Фрода, – іншыя, магчыма, непадалёк. Нам надта пашанцавала, бо ўсё вісела на валасінцы. Паляўнічыя ўзялі наш сьлед хутчэй, чым я думаў. А ты бачыў самы дух Мордару, ягоную сутнасьць, Сэме, і ў кожным мордарскім куце ён менавіта такі. Оркі заўжды паводзілі сябе менавіта так – ці так кажуць усе паданьні, – калі сам-насам заставаліся. Аднак не выводзь з таго шмат надзеі. Нас яны ненавідзяць нашмат болей, чым адзін аднаго, ненавідзяць усе разам увесь час. Калі б гэтыя двое нас пабачылі, то забыліся б на ўсе свае сваркі, пакуль не забілі б нас.

Замаўчалі зноўку й надоўга. Тады Сэм загаварыў першы, але шэптам:

– Ці чулі вы, што казалі яны пра "чорнага праныру", спадару Фрода? Ці казаў я вам, што Глыкс жывы?

– Так, казаў. Я яшчэ зьдзівіўся, адкуль ты ведаеш. Ну, давай зараз распавядай. Мяркую, нам лепей ня рухацца, пакуль не сьцямнее. Так што распавядзі мне ўсё, што ведаеш, усё пра апошнія здарэньні. Толькі ціха, калі можна.

– Я паспрабую, хоць калі ўзгадваю таго сьмердзюка, такая злосьць бярэ, што галасіў бы голасна.

Тады хобіты ўладкаваліся пад прыкрыцьцём калючага куста, і, пакуль маркотнае сьвятло Мордару павольна згасала ў глыбокай, бяззорнай ночы, Сэм распавядаў ціхенька Фрода на вуха ўсё, для чаго толькі мог адшукаць словы, пра здрадны Глыксаў напад, пра жахлівую Шэлаб ды ўласныя прыгоды сярод оркаў. Калі скончыў, Фрода не сказаў анічога, толькі ўзяў Сэмаву руку й сьціснуў.

– Добра. Мяркую, нам зноў трэба рушыць, – вымавіў нарэшце. – Цікава, праз колькі часу нас усё ж такі схопяць і ўсе нашыя адчайныя намаганьні й карасканьні пойдуць прахам.

Ён устаў.

– Зараз цёмна, і фіял панны нельга выкарыстаць. Трымай яго ў бясьпецы для мяне, Сэме. Мне няма дзе захоўваць яго цяпер, хіба што ў руцэ, але ў начной цемры мне спатрэбяцца абедзьве рукі. А Джала я дару табе. У мяне ёсьць орцкі нож, але ж думаю, што наўрад ці мне давядзецца біцца хоць калі.

Цяжка й небясьпечна было рушыць ноччу па бясьсьцежкавых гарах. Аднак павольна, увесь час спатыкаючыся, хобіты лезьлі гадзіну за гадзінай уздоўж усходняга краю камяністай даліны. Калі шэрае сьвятло зноў напаўзло на заходнія вяршыні – нашмат пазьней за раніцу ў землях за гарамі, – хобіты зноў схаваліся й паспалі крыху па чарзе. Калі наступала Сэмава чарга вартаваць, яго апаноўвалі думкі пра ежу. Нарэшце, калі Фрода абудзіўся й загаварыў пра сьнеданьне й новы пераход, Сэм задаў пытаньне, што турбавала яго болей за ўсё:

– Прашу прабачэньня, спадару Фрода, але ж ці ўяўляеце вы, колькі нам яшчэ йсьці?

– Не, не ўяўляю. У Долым Яры перад нашым сыходам мне паказалі мапу Мордару, якую зрабілі да таго, як Вораг вярнуўся сюды. Але ж згадваецца яна цьмяна. Ясьней за ўсё памятаю, што ёсьць на поўначы месца, дзе доўгія адгор'і заходняга й паўночнага хрыбтоў амаль датыкаюцца. Да таго месца ад мосту ля Кірыт Унгал сама менш дванаццаць міляў. Там, магчыма, нам лепей за ўсё прабрацца праз роўнядзь. Вядома, калі туды дабярэмся, дык да гары будзем далей, вёрстаў шэсьцьдзесят, мяркую. А ад мосту мы адышлі, мяркую, міляў на сем. Нават калі ўсё пойдзе файна, я наўрад ці здолею сягнуць гары раней чымсьці праз тыдзень. Баюся, Сэме, што ноша мая зробіцца яшчэ цяжэйшай, і чым бліжэй мы будзем, тым павольней буду ісьці.

– Якраз таго я й баяўся, – уздыхнуў Сэм. – Ну, ваду ўжо ня згадваю, але мусім есьці крыху меней, спадару Фрода, альбо рушыць крыху хутчэй, ва ўсялякім разе пакуль мы ў даліне. Яшчэ кусьнем разок, і ежы канец, апрача толькі эльфавых хлябцоў.

– Я паспрабую рухацца жвавей, Сэме, – вымавіў Фрода, глыбока ўздыхнуўшы. – Ну рушма тады! Пачнем новы пераход!

Яшчэ не зусім сьцямнела. Хобіты клыпалі наперад, у ноч. Гадзіны міналі ў цяжкім карасканьні, прыпынкаў было няшмат, і да таго ж кароткіх прыпынкаў. Як з-пад ускрайкаў вялізнай дымавой завесы засьвятлела, хобіты схаваліся зноў у цёмнай яміне пад навіслай скалою.

Паціху днела. Моцная віхура з захаду цяпер цясьніла мордарскі дым нават і ў вышыні. Неўзабаве хобіты маглі ўжо разгледзець абрысы мясцовасьці на колькі вёрстаў наперад. Дно правалу паміж Эфэл Дуатам і хрыбтом Маргаяў на поўначы падымалася, і Маргаі ператвараліся ва ўступ на стромых унутраных схілах большых гор. Але ж на ўсходзе, на роўнядзі Гаргарату схілы заставаліся адхонамі. Наперадзе рэчышча сканчалася, утыкаючыся ў расьсечаныя логамі скальныя прыступы, бо тут ад галоўнага хрыбта адыходзіла адгор'е, прасоўваючыся сьцяной на ўсход. Насустрач яму з шэрых засмужаных Эрэд Літуі адыходзіла другое вузкае адгор'е, бы працягнутая рука, заставаўся толькі вузкі праход, Карах Ангрэн, Жалезная Пашча, за якой ляжала глыбокая даліна Ўдун. Тая даліна, загароджаная звонку Марананам, шчэрылася тунэлямі й глыбокімі збраярнямі, зробленымі паслугачамі Мордару для абароны Чорнай Брамы сваёй зямлі. Там цяпер Чорны Ўладар пасьпешліва зьбіраў найвялікшае войска, каб сустрэць правадыроў Захаду. На адгор'ях былі пабудаваныя замкі й вялізныя крэпасьці, палалі вартавыя агні, а праз увесь праход цягнуліся вал ды глыбокі роў перад ім, церазь які вёў толькі адзіны мост.

За некалькі вёрстаў на поўнач, высока ў куце, дзе заходняе адгор'е адгаліноўвалася ад хрыбта, стаяў стары замак Дуртанг, які цяпер зрабіўся адным з мноства орцкіх жытлішчаў, раскіданых па даліне Ўдун. Шлях, ужо бачны ў праясьнелым сьвятле, віўся долу ад яго, а за вярсту-дзьве ад таго месца, дзе хаваліся хобіты, збочваў на ўсход і па палічцы ў баку адгор'я спускаўся на роўнядзь, да Ізенмуту.

Для хобітаў усё выглядала так, быццам іхняя вандроўка на поўнач сталася цалкам бессэнсоўнаю. На змрочнай і задымленай роўнядзі праваруч ня бачылася ані войскаў, ані вайсковых намётаў, але ж увесь той край быў пад наглядам фортаў Карах Ангрэну.

– Мы зайшлі ў тупік, Сэме, – вымавіў Фрода. – Каб далей рушыць, трэба йсьці да той оркавай вежы, а адзіны шлях да яе – той, што ад яе спускаецца. Хіба назад павярнуць. Бо ані на захад, ані на ўсход мы не ўскараскаемся.

– Тады мусім рушыць па шляху, спадару Фрода. Мусім папрабаваць, калі ёсьць якая ўдача ў Мордары. Бо астатняе ўсё роўна: альбо бадзяцца, альбо назад паварочваць, альбо адразу здацца. Бо ежы ж няма! Мусім прабегчы хуценька!

– Добра, Сэме. Вядзі мяне, пакуль у цябе застаецца надзея. Бо ў мяне яе ўжо нямашака. Толькі я ня здолею хуценька, я паклыпаю ўвасьлед за табою.

– Перад клыпаньнем, спадару Фрода, выспацца вам трэба дый падсілкавацца. Ну, давайце, паспрабуйце таго й гэтага!

Ён даў Фрода вады й на блінок лембасу болей ды зрабіў з свайго плашча падушку. Фрода быў надта стомлены, каб спрачацца, а Сэм і не прызнаўся, што гаспадар выпіў апошнюю ваду й зьеў Сэмаву долю ежы разам з сваёю. Калі Фрода заснуў, Сэм нахіліўся над ім, прыслухаўся да подыху й уважліва разгледзеў твар: схуднелы, з абвостранымі рысамі, Фрода ўсё ж ува сьне падаваўся задаволеным і пазбаўленым страху.

– Ну, гэтак яно павярнула! – прамармытаў Сэм сабе пад нос. – Трэ мне пакінуць вас на крышачку дый выпрабаваць удачу. Бо мусім жа знайсьці ваду альбо болей ня здолеем ісьці.

Сэм выпаўз і, крадучыся ад каменя да каменя нават асьцеражней, чым звычайна хобіты, спусьціўся да ручва, прайшоў па ім колькі на поўнач, пакуль не сягнуў каменных прыступак, дзе калісьці даўно ўвесну, напэўна, скакаў долу маленькі вадаспадзік. Усё цяпер падавалася ссохлым і маркотным, але ж, не паддаючыся адчаю, Сэм стаяў ды прыслухоўваўся – і, да сваёй буйнай радасьці, злавіў танюткае дзынканьне. Ускараскаўшыся крыху, знайшоў маленечкі струменьчык цьмянай вады, што высочвалася з боку гары, зьбіраючыся ў невялічкай лужыне, перацякала церазь яе край ды хавалася пад голымі камянямі.

Сэм пакаштаваў: вада падалася прыдатнай. Тады напіўся ўдосыць, напоўніў бутэльку й павярнуўся, каб ісьці назад. I ў гэты момант заўважыў пробліск нечага чорнага, цень, што мільгануў сярод камянёў непадалёк ад Фрода. Ледзь ня выкрыкнуўшы ад злосьці, Сэм скочыў уніз і пабег, пералятаючы з валуна на валун. Хобіт ледзь пабачыў пачвару – надта сьцярожкі, – але сумневаў ня меў. Толькі прагнуў ухапіць злыдня за кастлявую шыю. Але той пачуў Сэмава набліжэньне й адразу сьлізнуў прэч. Сэм падумаў, што, напэўна, пабачыў яго яшчэ раз, калі той вызірнуў за край стромага ўсходняга адхону, а тады адсунуўся й зьнік.

– Ну, удача мяне не падвяла, – прамармытаў сабе Сэм, – хоць зноў на валасок прайшоў! Ці ж мала нам тысячаў оркаў? Яшчэ й гэты смуродны зладзюга вокал шнырыць! Каб жа яго падстрэлілі!

Сеў побач з Фрода, ня будзячы яго, але сам заснуць не адважыўся. Нарэшце, калі адчуў, што вочы наўпрост зьліпаюцца й болей ад сну не ўтрымацца, асьцярожна пабудзіў сябра.

– Баюся, Глыкс ізноў недалёка, спадару Фрода. Ну, ці калі гэта ня ён, тады існуюць два такія. Я пайшоў па ваду й не пасьпеў абярнуцца, як яго заўважыў. Мяркую, небясьпечна нам абодвум спаць адначасова, таму прашу прабачэньня – я павекі ўжо разьнімаць ня здольны.

– Ды калі ласка, Сэме! Кладзіся й пасьпі! I ўсё-ткі Глыкс для мяне лепшы за оркаў. Ва ўсялякім разе, ён нас ня выдасьць, калі яго самога ня схопяць, вядома.

– Але ж ён сам па сабе можа ўчыніць ліха ці забойства, – прабурчэў Сэм. – Вы ўжо сачыце, спадару Фрода! Вады поўная біклажка. Піце ўдосыць, бо напоўнім зноўку, калі рушым.

I Сэм праваліўся ў сон.

Калі прачнуўся, сьвятло ўжо амаль згасла. Фрода сядзеў, абапершыся сьпінаю аб камень, і спаў. Біклажка спусьцела. Глыкса ж і сьледу не было.

У Мордар вярнулася цемра, і люта запалалі барваю вартоўныя вогнішчы на гарах, калі хобіты рушылі ў найнебясьпечнейшую частку сваёй вандроўкі. Пайшлі спачатку да крынічкі, а тады, ускараскаўшыся асьцярожна, выбраліся на дарогу ў тым месцы, дзе яна збочвала да Ізенмуту, да якога заставалася вёрстаў дваццаць. Нешырокі шлях ня меў на краі ані сьцяны, ані агароджы, а прорва леваруч, за краем, усё глыбела. Хобіты ня чулі гуку аніякіх рухаў і, паслухаўшы крыху, паклыпалі на ўсход.

Прайшоўшы вёрстаў дванаццаць, сябры спыніліся за паваротам на поўнач, які загарадзіў ад погляду адоленую частку бальшаку. Вось тое й абярнулася ім на згубу. Адпачылі колькі хвілінаў і рушылі далей, але нядоўга, бо зьнянацку сярод начнога спакою пачулі гук, якога ўвесь час баяліся й з жахам чакалі: тупат мноства ног. Ён ляцеў ззаду яшчэ даволі здалёку, але першыя паходні мільгалі за вярсту ці каля таго й рухаліся хутка. Надта хутка. Фрода ня здолеў бы ўцячы ад іх па бальшаку.

– Гэтага я й баяўся, Сэме, – вымавіў Фрода. – Мы даверыліся ўдачы, а яна падманула нас. Мы ў пастцы.

Зірнуў зьдзічэла на сьцяну скалаў над шляхам, зь якой будаўнікі даўніны счасалі камень на шмат сажняў над галовамі хобітаў, зрабіўшы схіл адвесным. Пабег да другога боку, зірнуў за край, у чорную тхлань.

– Усё, насамрэч патрапілі! – і сеў на зямлю побач з мурам, нахіліўшы галаву.

– Падаецца, так, – пагадзіўся Сэм. – Ну, пачакаем і пабачым, што адбудзецца, бо што яшчэ застаецца?

I сеў поруч з Фрода ў цень ля скалы.

Доўга чакаць не давялося. Оркі беглі хутка. Першыя шэрагі несьлі паходні. Вось яны – чырвонае полымя сярод ночы, і так хутка павялічваюцца! Зараз і Сэм нахіліў галаву, спадзеючыся схаваць твар, калі оркі з паходнямі дабягуць да яго. Дый тарчы паставіў перад каленьмі, каб прыкрыць ступні.

"Вось бы ў пасьпешлівасьці яны пакінулі пару стомленых ваяроў у спакоі дый беглі сабе далей!" – падумаў ён.

I напачатку падалося: так яно й выйдзе. Першыя оркі пратупалі, цяжка дыхаючы, апусьціўшы галовы. Была тое банда меншых оркаў, якіх супраць волі гналі на вайну іхняга Чорнага Ўладара, і ўсё, што займала іх, – гэта скончыць хутчэй рух ды пазьбегнуць пугі. Бо пааберуч, то адстаючы, то забягаючы ў галаву калёны, рушылі два вялізныя лютыя ўрук-хаі, ляскаючы пугамі й лаючыся. Шэраг за шэрагам мінаў побач, і здраднае сьвятло паходняў было ўжо далёка наперадзе. Сэм прытрымаў дыханьне. Болей за палову калёны ўжо мінула. I тады зьнянацку адзін з паганятых заўважыў дзьве постаці ля краю шляху. Ён махнуў на іх пугаю й загаласіў:

– Гэй, вы! Устаць!

Адказу не было, тады орк крыкам спыніў увесь разьдзел.

– Устаць, сьлімакі! Ня той час, каб лайдачыць!

Крочыў да іх і нават у змроку пазнаў знакі на іхніх тарчах.

– Уцякаем, га? Толькі надумаліся? Усе вашыя мусілі быць ва Ўдуне да ўчорашняга вечару. I вам тое вядома! А ну, усталі – ды ў шэраг, а тое вазьму вашы нумары й данясу на вас!

Хобіты, хістаючыся, падняліся й схіленыя, кульгаючы, нібы ад зьбітых ног, паклыпалі да канца калёны.

– Не, ня ззаду! – закрычаў паганяты. – За тры шэрагі ад канца! I там заставацца, ці мала не падасца, калі заўважу!

Дый ляснуў пугаю над галовамі сяброў. А тады зь яшчэ адным ляскам ды выгукам пагнаў разьдзел наперад хуткім трушком.

Цяжка тое было для небаракі Сэма, дашчэнту стомленага, а для Фрода й увогуле сталася катаваньнем і жудой. Ён сьціснуў зубы й паспрабаваў адагнаць усе думкі ды ўпрост бяздумна перастаўляць і перастаўляць ногі. Ад смуроду потных оркаў навокал перахоплівала дыханьне, і ён пачаў сутаргава хапаць ротам паветра ад смагі. Але рушылі й рушылі далей, і Фрода напружыў усю волю, каб толькі дыхаць і варушыць нагамі, а на якое ліха ён намагаўся й столькі трываў, нават і ня думаў. Бо надзеі выбрацца нябачным не было. А орк-паганяты раз-пораз адставаў, каб зірнуць на навапрыбылых ды пакпіць зь іх.

– Вось так! – зарагатаў, выцяўшы хобітаў пугаю па нагах. – Дзе пуга, там і праца, вось, мае сьлімачкі! Трымайцеся! Я вас крышачку ўзбадзёру, а калі зьявіцеся ў свой лягер, спазьніўшыся, столькі бізуноў атрымаеце, колькі скура вынесе! Будзе на карысьць! Ці ж забыліся, што мы на вайне!

Прабеглі так колькі вёрстаў, і шлях ужо пайшоў па доўгім схіле на роўнядзь, калі Фродавы сілы зусім вычарпаліся, а воля дрыгнула. Ён захістаўся, заспатыкаўся. Сэм у адчаі спрабаваў падперці яго, дапамагчы, хоць адчуваў, што сам ледзь трымаецца на нагах. Ведаў: цяпер у кожны момант можа прыйсьці гібель, гаспадар упадзе ці страціць прытомнасьць, высьветліцца, хто яны, і ўсе іхнія горкія намаганьні рассыплюцца прахам. Ужо быў падумаў: "Што б ні было, а таго гада-паганятага я пасьпею дастаць!"

I калі Сэм ужо паклаў быў руку на цаўё корда, нечакана прыйшло выратаваньне. Бо выбеглі на роўнядзь і наблізіліся да ўваходу ва Ўдун. Непадалёк ад брамы напрыканцы мосту шлях з усходу сыходзіўся зь іншымі – з дарогай ад Барад-дуру й паўднёвым бальшаком. Па ўсіх шляхох рухаліся войскі, бо правадыры Захаду набліжаліся й Чорны Ўладар пасьпешліва зьбіраў усе сілы на поўначы. Таму й здарылася, што адразу некалькі разьдзелаў сутыкнуліся на скрыжаваньні, у цемры, да якой не сягала сьвятло вартавых вогнішчаў на вале. Адразу ўзьнікла сумятня, сварка ды шмат лаянкі; кожны разьдзел палез да брамы першы, намагаючыся як хутчэй скончыць дзённы пераход. Хоць паганятыя гарлапанілі й махалі пугамі, сваркі там-сям перайшлі ў бойкі, хто-колечы ўжо й меч з похваў выцягнуў. I вось харугва цяжка ўзброеных урукаў з Барад-дуру ўрэзалася ў калёну з Дуртангу – гвалт усчаўся страшэнны.

Здурнелы ад болю й стомы, Сэм усё ж такі ачомаўся, хутка зразумеў шанец ды кінуўся на зямлю, цягнучы Фрода за сабою.

Оркі пападалі, спатыкнуўшыся аб хобітаў, лаючыся й гамонячы, а хобіты павольна, на карачках выпаўзалі з гармідару, пакуль урэшце, нікім не заўважаныя, не перакуліліся за дальні край шляху. Там быў высокі прыступак, па якім правадыры маглі арыентаваць свае разьдзелы ў чорнай ночы альбо ў тумане, ён на некалькі ступнёў падымаўся над роўнядзьдзю.

За ім хобіты ляжалі колькі часу. Надта было цёмна, каб шукаць іншага сховішча, калі ўвогуле магчыма знайсьці яго тут, але Сэм адчуваў, што патрэбна хоць бы крыху адпаўзьці ад дарог, па-за сьвятло паходняў войска.

– Давайце, спадару Фрода! – прашаптаў ён. – Яшчэ трохі прапаўзем, і тады здолееце паляжаць спакойна.

Апошнім адчайным намаганьнем Фрода прыўзьняўся на руках і прапоўз мо зь дзясятак сажняў. Тады перакульнуўся ў неглыбокую яміну, што нечакана раскрылася перад ім, і там упаў, бы мёртвы.

3. Гара Выраку

Сэм паклаў падраны орцкі плашч пад галаву Фрода й накрыў яго й сябе шэрым плашчом з Лорыйну. А тады Сэмавы думкі зьвярнуліся да той сьветлай зямлі, да эльфаў, і нарадзілася ў яго надзея: мо тканіна, створаная іхнімі рукамі, усьцеражэ іх нейкім дзівосным чынам, схавае й выратуе сярод дзікага жаху. Сэм чуў, што валтузьня ды гоман сьціхлі, разьдзелы нарэшце прайшлі праз Жалезную Пашчу. I падалося, што сярод гармідару ад сутыкненьня мноства харугваў і разьдзелаў разнастайных оркаў ніхто на іх не згадаў – пакуль што ва ўсялякім разе.

Сэм глынуў троху вады, а гаспадара прымусіў добра напіцца, а калі той крыху ачомаўся, даў яму цэлы блінец каштоўнага вандроўнага хлябца й прымусіў зьесьці. Тады, надта натомленыя нават каб баяцца, сябры палеглі й пазасыналі. Але спалі блага, часта прачыналіся, курчыліся, бо ад прапацелай вопраткі стала халодна, дый камяні ўпіваліся ў цела. З поўначы ад Чорнай Брамы праз Кірыт Гаргар цягнула па зямлі пранізьлівым халадком.

З раніцаю зноў прыйшло шэрае сьвятло, бо ў вышынях дзьмуў яшчэ заходні вецер, але ўнізе, на камянёх за заслонаю Чорнай зямлі паветра падавалася амаль мёртвым, халодным і ўсё-ткі душным. Сэм вызірнуў зь яміны. Мясьціны вакол ляжалі наймаркотнейшыя, пляскатыя, бура-шэрыя. Па навакольных шляхах анічога ня рухалася, аднак Сэм баяўся назіральнікаў з муроў Ізенмуту, да якіх было ня болей за пару гоняў на поўнач. Далёка на паўднёвым усходзе пагрозьлівым ценем паўставала гара. Зь яе валіў дым, і хоць значную яго частку высокі вецер адносіў на ўсход, вялізныя аблокі клубамі спаўзалі па бакох гары й разыходзіліся над зямлёю. За колькі вёрстаў на паўночным усходзе ўзножжы гор Попелу паўставалі шэрымі прывідамі, за якімі туманныя паўночныя пікі ўздымаліся чарадою далёкіх хмараў, і нябёсы над імі былі не сьвятлейшыя за іх.

Сэм ацаніў адлегласьць, каб вырашыць, куды лепей рушыць. "Ды тут вёрстаў пяцьдзясят, крок да кроку, – прамармытаў змрочна, пазіраючы на пагрозьлівую гару. – I тое зойме з тыдзень, калі ногі ўвогуле здолеем перастаўляць, бо спадар Фрода ў такім стане..." Пахітаў галавою, і калі думкі нарэшце ўтрэсьліся, новае чорнае падозраньне павольна заварушылася ў ягоным розуме. Аніколі надоўга надзея не памірала ў ягоным сэрцы, і заўжды дагэтуль ён спадзяваўся на вяртаньне. Але горкая праўда нарэшце дайшла да ягонага розуму: у самым лепшым выпадку ежы хопіць толькі да гары, а калі сягнуць мэты, то застануцца ў самоце, беспрытульныя, бязь ежы пасярэдзіне жудаснай пустэчы. Вяртаньня ня будзе.

– Дык вось яна, праца, якую я па маім колішнім разуменьні меўся зрабіць, калі браўся за гэтую справу, – думаў Сэм. – Ці думаў я, што трэ будзе дапамагаць спадару Фрода да апошняга, а тады памерці побач? Ну, калі ўзяўся, дык мушу. Але ж так хацелася б пабачыць Прырэчча зноў, Розі Котан зь яе братамі, Дзеда майго, Марыголд, іншых. Усё-ткі ня верыцца, што Гэндальф мог паслаць спадара Фрода на гэткае без надзеі на вяртаньне. Усё пайшло наўсторч, калі ён загінуў у Морыі. Каб жа гэтага ня здарылася! Ён прыдумаў бы што-небудзь.

Але ж калі надзея памерла ў Сэма ці падалося, што памерла, то раптам дадаліся новыя сілы. Просты Сэмаў твар пасуровеў, амаль пазмрачнеў, і воля ягоная ўзмацнілася, і нейкае ўзбуджэньне разышлося па ягоным целе, бы яно ператварылася ў камень і жалеза, якіх не адолець ні адчаю, ні стоме, ні бясконцым вёрстам пустэчы.

I з новым пачуцьцём адказнасьці ён агледзеў навакольле, плянуючы наступны маршрут. Калі болей пасьвятлела, хобіт зьдзіўлена заўважыў, што роўнядзь, якая з адлегласьці падавалася роўнай і пляскатай, насамрэч уяўляла зь сябе мешаніну ямаў ды пагоркаў. Насамрэч уся паверхня Гаргарату была стыканая вялізнымі дзіркамі, нібыта на роўную лужыну глею калісьці абрынулася зьліва гіганцкіх стрэлаў ды камянёў. Найвялікшыя дзіркі па краёх абгароджвала нешта накшталт патрэсканай скальнай сьцяны, і вялізныя расколіны разыходзіліся ад іх на ўсе бакі. Па такой зямлі магчыма было пракрасьціся нябачным ад схованкі да схованкі, незаўважным анікому, апрача самых пільных назіральнікаў, – ва ўсялякім выпадку магчыма для таго, хто меў сілы й ня меў патрэбы сьпяшацца. А для галодных і зьняможаных, хто мкнуў да мэты й мусіў ашчаджаць сілы, тая зямля не абяцала нічога добрага.

Думаючы пра ўсё гэта, Сэм вярнуўся да гаспадара. Але будзіць таго не давялося. Фрода ляжаў на сьпіне з расплюшчанымі вачыма, узіраючыся ў хмарныя нябёсы.

– Ну, спадару Фрода, – вымавіў Сэм, – я зірнуў вакол і крыху паразважаў. Па шляхах анічога ня рухаецца, і нам лепей зносіць ногі адсюль, пакуль мажліва. Ці здольны вы?

– Я здольны, – адказаў Фрода. – Я мушу здолець.

Зноў пачалі рух, перапаўзаючы ад яміны да яміны, хаваючыся за ўсім, што хоць крыху прыхоўвала, і кіруючы наўкось да ўзножжаў паўночных гор. Рушылі ўздоўж усходняга шляху, пакуль той не адвярнуў прэч, бліжэй да падэшваў гор, да сьцяны чорнага ценю далёка наперадзе. Ані орк, ані чалавек ня рухаліся па пляскатай шэрай паверхні, бо Чорны Ўладар амаль скончыў перагрупоўваць войскі й нават у цьвярдыні ўласнага каралеўства намагаўся рабіць усё пад покрывам цемры, бо баяўся вятроў, што абярнуліся супраць яго, разадраўшы завесы дыму й хмараў, дый непакоіўся зьвесткамі пра дзёрзкіх віжоў, што прабраліся за ягоныя заслоны.

Хобіты прайшлі некалькі надта стамляльных вёрстаў, калі нарэшце спыніліся. Падавалася, Фрода зьнясілеў зусім. Сэм зразумеў, што болей гэткім чынам наўрад ці адолеюць, прабіраючыся, хаваючыся, то надта павольна паўзучы праз падазроныя месцы, то бегучы з усіх ног і спатыкаючыся.

– Давайце назад, на шлях, пакуль сьветла, спадару Фрода! – прапанаваў ён. – Даверымся ўдачы зноў. Яна амаль падвяла нас апошнім разам, але ўсё-ткі ня здрадзіла. Пройдзем па роўным колькі вёрстаў, а тады адпачнем.

Ён спакушаў удачу ў значна большай ступені, чым падазраваў, Фродавы ж думкі перапаўняла толькі ягоная ноша й барацьба ў ягоным розуме, ён ня мог адмовіць. Надзею ён страціў, засталася поўная абыякавасьць. Таму сябры ўскараскаліся на дарожны насып і крочылі па цьвёрдым жудасным гасьцінцы, што вёў да самай Цёмнай вежы. Усё ж удача трывала: за ўвесь дзень яны не сустрэлі аніводнага жывога стварэньня, а ноч схавала іх мордарскаю чарнотаю. Уся зямля замёрла ў чаканьні, нібы перад нашэсьцем вялікай буры: правадыры Захаду мінулі Скрыжаваньне й падпалілі сьмяротныя лугі Імлад Моргулу.

Так цягнулася адчайная вандроўка. Пярсьцёнак рушыў на поўдзень, а харугвы каралёў – на поўнач. Для хобітаў кожны дзень, кожная вярста былі горшыя за папярэднія, бо сілы меншалі, а зямля люцела. Удзень не сустракалі аніякіх ворагаў. А раз-пораз уночы, калі ляжалі ці спалі неспакойна ў якім спраце побач з гасьцінцам, чулі выгукі й тупат мноства ног альбо хуткі перастук капытоў бязьлітасна гнанага каня. Але ж нашмат горш за любыя падобныя небясьпекі была вялікая пагроза, што ціснула, нібыта цяжар на карку альбо вецер у твар: жудасная пагроза моцы, што чакала, паглыбіўшыся ў думкі й бяссоннае ліха за цьмянай завесаю вакол свайго стальца. Усё набліжалася вежа, лунала чарней, нібы прышэсьце муроў ночы напрыканцы сьвету.

Ізноў надышла вусьцішная ноч, і калі правадыры Захаду набліжаліся да краю жывой зямлі, два вандроўнікі сягнулі гадзіны пустога адчаю. Чатыры дні мінула, як уцяклі ад оркаў, і той час ляжаў за сьпінамі кашмарам і ўсё паглыбляўся. Увесь апошні дзень Фрода маўчаў, а ішоў нахіліўшыся, часта спатыкаючыся, нібы вочы ягоныя ня бачылі болей, што пад нагамі. Сэм здагадваўся: гаспадар выносіў большы цяжар, ноша пярсьцёнка ўсё расла, катавала й цела, і розум. Занепакоена прыкмеціў, што левая рука Фрода часьцяком прыўздымалася, нібыта каб засланіцца ад удару ці захіліць паўзаплюшчаныя вочы ад вусьцішнага Вока, што прагнула зазірнуць у іх. А часам ягоная правая рука паўзла да грудзей, дрыжучы, а тады запавольвалася, быццам воля спраўлялася й паступова вяртала ўладу.

Калі чарноцьце ночы вярнулася, Фрода сеў, апусьціў галаву на калені, а рукі зьвесіў амаль да зямлі, ягоныя пальцы дрыжэлі. Сэм пазіраў на яго, пакуль ноч не прыкрыла іх абодвух і не схавала аднаго ад другога. Сэм не знаходзіў болей словаў, і думкі ягоныя зьвярнуліся да ягонай уласнай цемры. Хоць і стомлены, і пад ценем жаху, усё ж меў яшчэ нейкія сілы. Была ў лембасах дзіўная якасьць, безь якой даўно ўжо леглі б ды памерлі ў адчаі. Яны не насычалі цалкам, бо перад Сэмавым уяўленьнем увесь час усплывалі ўспаміны пра ежу, і ён тужыў па простым хлебе й мясе. I ўсё-ткі эльфаў вандроўны хлеб рабіўся карысьнейшым, калі харчаваліся толькі ім, ня зьмешваючы зь іншаю емінаю. Ён насычаў таксама й волю, даваў моц выносіць нягоды, моц волі над целам па-за сьмяротным вымярэньнем. Настаў час новага вырашэньня. Па гасьцінцы ісьці было нельга, бо ён вёў на ўсход у вялікі Цень, гара ж уздымалася праваруч, амаль проста на поўдні, і трэ было збочваць да яе. А перад ёю ляжала неабсяжная роўнядзь дымнай, запустэчанай, спапялёнай зямлі.

– Вады б, – прамармытаў Сэм.

Сябе ён абдзяляў вадою, і язык, падавалася, распух у ягоным перасохлым роце. Нягледзячы на ашчаднасьць, плёскала зусім няшмат, меней за палову біклажкі, а ісьці заставалася яшчэ колькі дзён. Усю ваду даўно ўжо выпілі б, калі б не адважыліся рушыць па оркавым шляху. Бо ля гасьцінцу зрэдку сустракаліся вялізныя бакі для вады на патрэбы ваяроў, якім давялося пасьпешліва выступіць праз гэтыя бязводныя мясьціны. У адным Сэм знайшоў рэшткі вады – застаялай, забруджанай оркамі, але ўсё-ткі прыдатнай у адчаі для піцьця. Было тое дзень таму, і болей надзеі знайсьці ваду не засталося.

Нарэшце стомлены клопатамі й трывогаю Сэм задрамаў. Хай будзе што будзе – болей ён анічога не зрабіў бы. Няроўны быў ягоны сон, неспакойны. Трызьніў агнямі, маўляў кплівыя вочы, паўзучымі цёмнымі пачварамі, чуў шорхат, нібы ад драпежных зданяў, ды жудасныя енкі катаваньняў і раптам прачынаўся й бачыў, што навокал толькі цемра, пустое чарноцьце. Аднойчы толькі, калі падхапіўся й азірнуўся зьдзічэла, падалося: гараць блядныя агеньчыкі, што вочы, але ж неўзабаве яны замільгалі й зьніклі.

Тая лютая ноч мінала павольна, неахвотна. Раніца распалілася смужная, бляклая. Паблізу гары нават паветра было непразрыстае, бо сюды дапаўзалі ад Цёмнай вежы завесы Ценю, сатканыя Саўронам вакол сябе. Фрода ляжаў на сьпіне ня рухаючыся. Сэм стаяў над ім, не жадаючы казаць анічога й усё-ткі ведаючы, што мусіць: мусіць узьняць волю гаспадара на яшчэ адно намаганьне. Нарэшце, нахіліўшыся, крануў спадароў лоб і прашаптаў Фрода на вуха:

– Прачніцеся, гаспадару! Час рушыць ізноў.

Нібы абуджаны раптоўным звонам, Фрода ўскочыў і зірнуў на поўдзень, але калі пабачыў гару й пустэчу, воля ягоная зноў пахіснулася.

– Я ня спраўлюся, Сэме. Гэта такі цяжар, невыносны цяжар.

Сэм ведаў, што дарэмна прапаноўвае й што такая прапанова хутчэй нашкодзіць, чым дапаможа, але ж ад шкадаваньня ня змоўчаў.

– Тады дазвольце мне несьці яго для вас, пане. Вы ж ведаеце, я здолею, і з задавальненьнем, пакуль сілы засталіся.

Шалёным полымем палыхнулі Фродавы вочы.

– Прэч! Не кранай мяне! Ён мой, я кажу табе, мой! Прэч! – і пальцы ягоныя ссунуліся да цаўя корда, але адразу ж голас ягоны зьмяніўся, і Фрода вымавіў сумна: – Не, Сэме, не. Але ж ты мусіш зразумець: гэтая ноша мая, і аніхто іншы ня можа несьці яе. Дарагі Сэме, ужо запозна. Болей ты гэткім чынам мне не дапаможаш. Я ўжо амаль цалкам пад ягонай уладай. Я ня здольны аддаць яго, а калі паспрабуеш адабраць, я звар'яцею.

– Я разумею, – Сэм хітнуў галавою. – Але ж я думаю, спадару Фрода, пра іншыя рэчы, безь якіх мы здольныя абысьціся. Чаму не палегчыць пакладу крышачку? То ж бо ў нас цяперачка просты шлях: як бачым, так і пойдзем, – ён паказаў у бок гары. – Няма сэнсу цягнуць тое, што ўжо дакладна не спатрэбіцца.

– Не, – Фрода зноў зірнуў на гару. – Шмат на тым шляху нам не спатрэбіцца. А напрыканцы ягоным і ўвогуле анічога.

Падняў оркаву тарчу ды адкінуў прэч, сьцягнуў шалом і кінуў туды сама. Тады зьняў шэры плашч, расшпіліў цяжкі пас, і той разам з кордам упаў проста пад ногі. Лахманы чорнага плашчу зьдзёр зь сябе й раскідаў.

– Ня буду болей оркам! – выгукнуў уголас, – і зброі болей не вазьму ў рукі, сьветлай альбо ліхой. Няхай бяруць мяне, калі хочуць!

Сэм таксама зьняў увесь орцкі рыштунак ды выцягнуў таксама рэчы з заплечніка. Кожная зь іх неяк зрабілася каштоўнай яму, мо праз тое, што пранёс іх праз такія нягоды. Цяжэй за ўсё было разьвітвацца з кухарскімі прыладамі. Сьлёзы засьцілі вочы ад адной думкі пра тое, каб выкінуць іх прэч.

– Ці памятаеце вы таго трусіка, спадару Фрода? I той схіл, і сонца ў краі гетмана Фараміра ў дзень, калі я пабачыў аліфаўнта?

– Не, баюся, што не, Сэме. Я ведаю, што тое было, але ж ня бачу нічога ў памяці. Я ня памятаю ані смаку ежы, ані адчуваньня вады на скуры, ані гуку ветру, ані згадак пра дрэвы, траву й кветкі, ані аблічча месяца альбо зор. Я аголены ў цемры, Сэме, і няма аніякай завесы паміж мною й колам полымя. Я бачу яго нават калі ня сплю, а ўсё іншае блякне.

Сэм крочыў да Фрода й пацалаваўяму руку.

– Тады чым хутчэй мы пазбавімся ад яго, тым хутчэй адпачнем, – вымавіў запінаючыся, бо ня ведаў што яшчэ казаць.

А сабе пад нос прамармытаў: "Са словаў кашулі ня сшыеш" – і сабраў усё, што быў выкінуў. Не хацеў пакідаць сярод роўнага месца, каб кожны пабачыў.

– Сьмярдзяк, падаецца, тую орцкую броньку падчапіў і меч да яе дадаваць зусім ня варта. Ягоныя рукі й пустыя досыць непрыемныя. I ў каструльках маіх я яму кешкацца ня дам!

Аднёс рэчы да адной з мноства расколінаў што зеўралі непадалёк, дый кінуў туды. Бразгат каштоўных каструляў калі яны каціліся ў цемру, стаўся пахавальным звонам для ягонага сэрца.

Вярнуўся да Фрода й адрэзаў ад эльфскай вяроўкі кавалачак, каб падперазаць гаспадара, шчыльненька прымацаваць на ім эльфаў плашч. Рэшткі вяроўкі скруціў і сунуў назад у хатуль. Апрача таго, пакінуўтолькі недаедкі эльфскага хлеба й біклажку з вадою, ды Джала ўсё яшчэ боўталася на пасе, а ў кішэні камізэлькі на грудзёх ляжалі фіял Галадрыелі й яе маленькая скрыначка, падораная Сэму.

Нарэшце павярнуліся да гары й рушылі, ня думаючы болей пра тое, каб хавацца, перамагалі стому, зьбіралі ўсе невялікія сілы, толькі б ісьці наперад. У маркотнай шэрасьці дня нават у краіне віжоў няшмат вачэй заўважыла б іх, хіба апынуліся б зусім недалёка. З усіх рабоў Чорнага Ўладара толькі назгулы маглі папярэдзіць яго пра небясьпеку, малую на выгляд, але ж неадольную й гібельную, у самым сэрцы ягонага каралеўства. Але ж назгулы й іхнія чорныя крылы займаліся іншым: далёка адсюль сабраліся яны, зацяняючы паход правадыроў Захаду. Туды павярнулі думкі Цёмнай вежы.

Тым днём падалося Сэму, што гаспадар ягоны знайшоў новыя сілы, большыя, чым варта было чакаць ад невялікай палёгкі – кінутага орцкага рыштунку. На першых пераходах праходзілі болей і хутчэй, чым Сэм спадзяваўся. Па няроўнай і непрыемнай нагам зямлі пратэпалі шмат, і гара значна наблізілася. Аднак калі дзень пакаціўся ў сутоньне й смужнае сьвятло зблякла, Фрода нахіліўся й захістаўся, нібы адноўленым намаганьням аддаў безаглядна апошнія сілы.

I асеў на зямлю. Сказаў:

– Піць хачу, Сэме, – дый змоўк.

Сэм даў глыток вады. Заставаўся яшчэ адзін. Але сам ня стаў піць, хоць калі мордарская ноч зноў накрыла іх, усе ягоныя думкі былі пра ваду. Яму згадвалася кожная крынічка, рэчка ці ручаінка, якія бачыў у жыцьці: пад зялёным ценем вербаў ці бліскаўкамі сонца; сонечныя зайчыкі скакалі на гойданцы хваляў – бясконцай пакутаю ў сьляпых вачох. Сэм нібы наяве адчуваў прахалодны глей пад пальцамі, калі колісь пялёскаўся ў прырэчанскай сажалцы з Джолам Котанам, Томам ды Нібсам і іхняй сястрою Ружаю.

– Але ж тое было гады таму, надта далёка, – уздыхнуў ён. – Шлях назад, калі ён увогуле існуе, ляжыць праз гару.

Спаць ня мог і таму прыняўся спрачацца з сабою.

"Ну, чаго ж ты, мы ж лепей сёньня справіліся, чым ты спадзяваўся, – казаў сабе ўцята. – Файны пачатак. Мяркую, палову адолелі перад адпачынкам. Яшчэ дзень – і гатова!"

"Ня будзь дурнем, Сэме Гэйхадзе, – адказаў ягоны ўласны голас. – Ён назаўтра так ня пойдзе, калі ўвогуле здолее варухнуцца. I ты шмат не працягнеш, аддаючы яму ўсю ваду й большасьць ежы".

"Я досыць працягну".

"I дакуль ты дацягнеш?"

"Да гары, вядома ж".

"А што тады, Сэме Гэйхадзе, што тады? Калі патрапіш туды, што рабіцьмеш? Ён жа сам анічога ўжо ня зробіць".

У адчаі й прыкрасьці Сэм зразумеў, што адказу ня мае. Ён зусім ня ведаў, што далей. Фрода няшмат казаў пра мэту, і Сэм памятаў толькі, што пярсьцёнак неяк трэба сунуць у нейкае полымя.

"Пашча Лёсу, – прамармытаў згадаўшы даўні назоў. – Ну, можа, спадар скеміць, як дабрацца туды, бо я ня ведаю".

"Вось яно што! – прыйшоў адказ ад іншага голасу. – Усё гэта цалкам бескарысна. Ён сам тое казаў. А ты дурань, бо ўсё цягнесься ды спадзяесься. Маглі б ужо колькі дзён таму прылегчы дзе й адаспацца, калі б ня лезьлі наперад з гэткай уцятасьцю. А памрэш усё роўна. Мо й горш з тое. Магчыма было б наўпрост тут легчы й сканаць. Бо ўсё адно да верху не дабярэсься".

"Дабяруся, хоць бы пакінуў за сабою ўсё, апрача костак, – сьцьвердзіў Сэм упарта. – I спадара Фрода я сам панясу, нават калі хрыбет надарву й сэрца. Так што хопіць балбатні!"

У гэты момант пад ім задрыжэла зямля, і ён адчуў нібыта далёкае вуркатаньне, навальнічныя грымоты, замкнёныя пад зямлёю. Тады на момант пад аблокамі бліснула зіхоткае чырвонае полымя, дый згасла. Гара таксама спала неспакойна.

Раніцаю пачалася апошняя частка вандроўкі да Арадруйну, і тое сталася нашмат горшай пакутаю, чымся ўяўляў Сэм. Балела горла, бо так перасохла, што немагчыма было праглынуць і кавалка ежы. Было цёмна – ня толькі праз дымы гары, але яшчэ й таму, што, як падавалася, зьбіралася вялікая навальніца: далёка на паўднёвым усходзе бліскавіцы крэсьлілі чорныя нябёсы. Горш за ўсё, што паветра запаўнялі дымы й пара, кожны ўздых даваўся праз боль і напругу, падступала дурнота. Ішлі, хістаючыся, часта спатыкаліся й падалі. I ўсё-ткі воля заставалася непарушнаю, хобіты ўцята рушылі наперад.

Гара набліжалася, і нарэшце, калі б сябры маглі ўзьняць стомленыя галовы, яна закрыла б усё перад вачыма на два бакі: невымерная куча попелу, шляку й паленага каменю, зь якой вырывалася, утыкаючыся ў аблокі, стромая кучмістая вяршыня. Калі змрок, што панаваўувесь дзень, пачаў чарнець і надышла сапраўдная ноч, хобіты дапаўзьлі, дакульгалі да самай падэшвы гары.

Вохнуўшы, Фрода асеў на зямлю. Сэм апусьціўся побач. На зьдзіўленьне, разам з стомаю адчуў і нейкую палёгку, і галава зноў зрабілася яснаю. Болей аніякія спрэчкі не турбавалі розум. Ведаў усе довады адчаю й слухаць іх не хацеў. Воля ягоная ўмацавалася, і толькі сьмерць магла яе парушыць. Болей не адчуваў патрэбы ў сьне ці адпачынку, толькі ведаў: трэ вартаваць. Ведаў: усе недарэчнасьці й небясьпекі зараз сьцягнуліся ў адну апошнюю кропку. Наступны дзень стане днём кону, днём апошняга намаганьня альбо паразы, апошнім высілкам.

А калі ж ён настане? Ноч падавалася бясконцай па-за ўсялякім адлікам часу. Хвіліна за хвілінаю паміралі, але не дадаваліся да гадзінаў, і анічога не мянялася. Сэм засумняваўся: мо пачалася іншая цемра й дзень аніколі больш ня прыйдзе? Нарэшце намацаў Фродаву руку – халодную, у дрыжыках. Гаспадар трымцеў ад холаду.

– Ня трэ было выкідваць маю коўдру, – прамармытаў Сэм і, лёгшы побач, паспрабаваў абняць, сагрэць Фрода сваім целам.

Тады сон прыйшоў да яго, і бляклае сьвятло апошняга дня іхняй вандроўкі знайшло хобітаў поруч адзін з другім. За дзень да таго вецер сьцішыўся, а зараз задзьмуў з поўначы й усё ўзмацняўся, і павольна сьвятло схаванага хмарамі сонца прасачылася скрозь цені туды, дзе ляжалі хобіты.

– Зараз час! Апошні раз, і ўсё! – вымавіў Сэм, намагаючыся ўстаць на ногі.

Нахіліўся над Фрода, узьняў таго асьцярожна. Фрода застагнаў, але ж выключным намаганьнем волі ўсё-ткі прымусіў сябе падняцца, але зноў упаў на калені. Ледзь расплюшчыў вочы, зірнуўшы на цьмяныя схілы гары Выраку перад сабою, а тады зьнясілена папоўз на карачках.

Сэм пазіраў на яго, плачучы ў сэрцы, але ж да ягоных сухіх, раздражнёных вачэй сьлёзы так і не дайшлі.

"Казаў я, што панясу яго, нават калі мне хрыбет зломіць, і насамрэч панясу!" – прамармытаў.

– Давайце, спадару Фрода! – дадаў уголас. – Я не магу несьці яго за вас, дык вас магу разам зь ім зьнесьці! Давайце, караскайцеся! Давайце, спадару Фрода, даражэнькі! Сэм вас пакатае. Толькі скажыце яму, куды йсьці, ён і пойдзе.

Калі Фрода ўскараскаўся яму на сьпіну, ледзь абвіўшы аслабелымі рукамі вакол шыі, Сэм моцна сьціснуў ягоныя ногі пад пахамі й падняўся. I зьдзівіўся, бо ноша была надта лёгкаю. Баяўся, што ледзь хопіць сілаў падняць гаспадара, ня тое каб несьці, ды яшчэ чакаў, што й яму дадасца частка жудаснай вагі пярсьцёнка. Але ж сталася ня так. Ці Фрода змарнеў ад доўгіх нягодаў, болю, ранаў ад нажа й атрутнага джала, страху, бяздомных бадзяньняў, ці нейкім чынам адкрылася напрыканцы ў Сэма крыніца новай сілы, – ён падняў Фрода ня з большым намаганьнем, чымсьці якое малое хабіцяня падчас шпацыру па лужках ды палях Шыру. Удыхнуў глыбока й крочыў наперад.

Сягнулі падэшвы гары з паўночнага боку, крыху на захад ад поўначы. Доўгія шэрыя схілы, загрувашчаныя ды з расколінамі, былі, аднак, ня стромыя. Фрода маўчаў, і Сэм намагаўся папросту падняцца як мага вышэй, ня ведаючы кірунку, а толькі жадаючы ўзьлезьці вышай, пакуль сілы ня скончыліся й воля не паслабела. Ішоў ды ішоў, паварочваючы зыгзагам, каб паменшыць ухіл гары, часта спатыкаўся й нахіляўся наперад. Урэшце поўз, бы сьлімак зь цяжкай ношаю на сьпіне. Калі воля ягоная ўжо не магла зрушыць яго далей, калі ногі зусім адмовіліся падпарадкоўвацца, спыніўся й асьцярожна паклаў гаспадара долу.

Фрода расплюшчыў вочы й уздыхнуў. Тут, над смуродам і дымамі, што клубіліся й плынелі ўнізе, дыхаць было лягчэй.

– Дзякуй табе, Сэме, – прашапатаў хрыпла. – Колькі яшчэ засталося?

– Ня ведаю, – адказаў Сэм, – бо ня ведаю, куды мы кіруемся.

Зірнуў назад, а тады ўгору. I, зьдзівіўшыся, пабачыў, як высока падняло іх ягонае апошняе намаганьне. Гара, велічна й самотна пастаўшы пасярод роўнядзі, выглядала большай, чым была насамрэч. Сэм зразумеў зараз, што яна ніжэйшая за перавалы Эфэл Дуату, празь якія яны з Фрода перабраліся. Вялізная, няроўная куча неабсяжнай горнай падэшвы ўздымалася тысячы на тры ступнёў над роўнядзьдзю, а тады яшчэ тысячы на паўтары тырчэў вузкі кучмень, нібы труба коміна, увянчаная рыгвом з вызубранымі краямі. Сэм ужо сягнуў паловы падэшвы, і роўнядзь Гаргарату смужна малявалася ўнізе, абгорнутая дымамі й ценем. А калі зірнуў угору, то выгукнуў бы з радасьці, калі б глотка так не перасохла, бо сярод нагрувашчанага каменьня й скалаў выразна рысаваўся шлях. Ён караскаўся пятлёю вакол гары з захаду на ўсход і перад тым, як схавацца за горным бокам, кранаў аснову кучменю.

Проста над сабою Сэм шляху ня бачыў, хоць там да яго было б меней за ўсё, але здагадаўся, што трэба пралезьці яшчэ крыху – і ўжо крочаць на дарогу. Тады да яго вярнуўся пробліск надзеі. Мажліва, і ўдасца забрацца на гару!

"Так, нездарма ж тут праклалі дарогу, – сказаў сабе. – Калі б не было яе, мо я й ня здужаў бы напрыканцы".

Шлях сапраўды быў пракладзены нездарма, але ж не для Сэмавай палёгкі. Сэм ня ведаў, што пазіраў на Саўронаў шлях ад Барад-дуру да Самат Наўр, Каморы Полымя. Выходзячы зь вялізнай Заходняй брамы Цёмнай вежы, ён вёў над глыбокай прорваю па доўгім жалезным мосьце, а тады, выбіраючыся на роўнядзь, паўмілі пятляў паміж дымнымі цясьнінамі й сягаў доўгага насыпу, што вёў да ўсходняга схілу гары. А адтуль, абвіваючыся вакол усёй гары з поўдня на поўнач, шлях ускараскваўся нарэшце на верхні кучмень і сягаў яшчэ далёка ад дымнай вяршыні ўваходу ў чорную пячору, што паглядала на ўсход, проста на Вакно Вока ў Саўронавай агорнутай цемраю цытадэлі. Часьцяком разбураны ці перасунуты неспакойнымі вогненнымі горнымі нетрамі, шлях зноў і зноў аднаўлялі й рамантавалі незьлічоныя орцкія натоўпы.

Сэм глыбока ўздыхнуў. Дарога была, а вось як сягнуць яе, невядома. Перш за ўсё трэба даць сьпіне адпачыць. Таму прылёг побач з Фрода. Абодва маўчалі. Вакол павольна сьвятлела. Зьнянацку моцнае, але невытлумачальнае пачуцьцё неадкладнасьці абудзілася ў Сэме. Нібы раптоўна нехта паклікаў: "Ідзі зараз жа, а то спозьнісься!" Таму сабраўся й устаў. Падалося, Фрода таксама пачуў заклік, бо намогся паўстаць на калені.

– Я папаўзу, Сэме, – выціснуў, задыхаючыся.

Так ступня за ступнёю, быццам шэрыя кузуркі, хобіты паўзьлі ўверх па схіле. Выбраліся на шлях і ўбачылі, што ён досыць шырокі, забрукаваны каменнымі аскепкамі й утрамбаваны попелам. Фрода ўспоўз на яго й тады, быццам не з сваёй волі, павольна павярнуўся тварам на ўсход. Далёка вісеў Саўронаў цень, але ж, кранутыя нейкім парывам ветру ці вялікім непакоем, аблокі, што ахіналі вежу, заварушыліся й расступіліся на момант, і сярод іх нарысаваліся чорныя, чарнейшыя за навакольныя цені, жорсткія сьпічакі й іклы ды жалезная карона найвышэйшай вежы Барад-дуру. Толькі імгненьне бачылася яна, а калі зь недасяжна высокага вялізарнага вакна палыхнула на поўнач чырвонае полымя – пробліск позірку Вока працяў неба, – хмары зноў загарнулі, схавалі жудаснае відовішча. Вока не павярнулася да хобітаў, бо перылася на поўнач, дзе стаялі перад Брамаю правадыры Захаду. Туды кіравалася ўсё ліха й падступства, бо туды цэліў сьмяротны ўдар Чорнага Ўладара, але Фрода ад хвіліннага відовішча ўпаў, нібы сьмяротна паранены. I рука ягоная схапілася за ланцуг на шыі.

Сэм стаў побач на калені. I пачуў слабы, амаль нячутны Фродаў шэпт:

– Дапамажы, Сэме! Дапамажы! Утрымай маю руку! Я не магу.

Сэм узяў гаспадаровы рукі, склаў разам, далонь да далоні, і пацалаваў іх, а тады асьцярожна сьціснуў паміж сваімі. Раптоўна прыйшла да яго думка: "Ён заўважыў нас! Усё скончана ці скончыцца неўзабаве! Ну, Сэме Гэйхадзе, зараз сапраўдны канец".

Ізноў падняў Фрода й прыціснуў ягоныя рукі да сваіх грудзей. Тады нахіліў галаву й паклыпаў па шляху. Не такім ужо лёгкім выявіўся Фрода, якім выглядаў спачатку. Пашанцавала, што агонь, якім ванітавала гара падчас апошніх яе сутаргаў, калі Сэм стаяў на Кірыт Гаргары, пацёк па паўднёвым і заходнім схілах, а з поўначы й усходу шлях застаўся неперакрытым. Але ж шмат у якіх месцах асыпаўся ці быў расьсечаны. Сэм рушыў па дарозе на ўсход, падымаючыся. Неўзабаве яна рэзка павярнула і павяла ўверх па схіле ўжо на захад. На павароце шлях глыбока ўразаўся ў скалу з старога выветранага каменю, выванітаванага калісьці з падгорных плавільняў. Цяжка дыхаючы пад сваёю ношай, Сэм павярнуў – і раптам краем вока прыкмеціў, як нешта чорнае валіцца зьверху, бы камень, што чакаў ягоных крокаў каб упасьці.

Раптоўны цяжар абрынуўся на хобіта, і Сэм бразнуўся долу наперад, разадраўшы рукі, што яшчэ сьціскалі далоні гаспадара. Тады зразумеў, што здарылася, бо пачуў ненавісны голас зьверху.

– Зззлосссны гассспадаррс, злоссны! – прашыпела адтуль. – Падманвае насс, падманвае Сьсьмеягольля, глыксс! Ён ня мусьсіў ісьсьці сьсюды! Нельга пссаваць кашштоўнасьсьць! Дай яе Сьсьмеягольлю, дай, таксс, дай!!! Дай намсс!

Адштурхнуўшыся ад зямлі, Сэм ускочыў і адразу выцягнуў корд. Але ж анічога зрабіць ня мог: Фрода з Глыксам шчыльна сашчапіліся. Глыкс што моцы драў кіпцямі плашч і кашулю, намагаючыся дабрацца да ланцугу, да пярсьцёнка. Гэта, напэўна, было адзіным, што яшчэ магло разьдзьмуць згаслыя вуглі Фродавых сэрца й волі: адзіны каштоўны для яго скарб намагаліся адабраць гвалтам. I ён адбіваўся зь дзівосным шаленствам, якога не чакалі ані Сэм, ані Глыкс. Нават і зараз усё магло абярнуцца інакш, калі б Глыкс заставаўся ранейшым, але ж жудасныя самотныя бадзяньні, голад і смага, жах і атрутная прага, што забірала розум, пакінулі толькі цень былога Глыкса. Ён схуднеў і станчэў, ператварыўся папросту ў шкілет, абцягнуты зямлістаю скураю. Дзікае полымя палала ў ягоных вачох, але ж злосьці не ставала былой хваткі. Фрода адкінуў яго прэч і паўстаў, дрыжучы.

– Ляжы, пачвара! – выдыхнуў, прыціснуўшы руку да грудзей, ухапіўшы пад скураю кашулі пярсьцёнак. – Ляжы, смоўж, на пузе й паўзі прэч з майго шляху! Твой час скончыўся! Ты ня здольны здрадзіць мне ці забіць мяне цяпер!

I тады зьнянацку як і пад схіламі Эмін Мюйлу, Сэм пабачыў двох супернікаў іншым зрокам. Скурчаны пачварань, нікчэмныя рэшткі жывой істоты, стварэньне цалкам зруйнаванае, пераможанае, аднак паўнюткае драпежнаю, неверагоднаю прагаю й шаленствам – а перад ім суворая, пазбаўленая шкадаваньня постаць, апранутая ў белае, трымае ля грудзей вогненнае кола. I з таго полымя пачуўся загадны голас:

– Прэч, і не турбуй мяне болей! Бо калі кранеш мяне зноўку, сам будзеш зрынуты ў Полымя Выраку!

Скурчаны цень адсунуўся, і жах засьвяціўся ў міргатлівых вачох, але таксама й неспатольная прага.

Тады відзежа мінула, і Сэм пабачыў, што Фрода стаіць з рукою на грудзях, і дыханьне ягонае вырываецца цяжкімі, рэдкімі ўздыхамі, а Глыкс ля ягоных ног укленчыў, пляскатымі далоньмі абапершыся на зямлю.

– Асьцярожней! – загаласіў Сэм. – Ён кінецца!

Крочыў наперад з кордам у руцэ.

– Хутчэй, гаспадару! Ідзіце, ідзіце! Часу бракуе! Я разьбяруся зь ім!

Фрода зірнуў на яго, нібы на кагосьці надта далёкага.

– Так, я мушу ісьці. Бывай, Сэме! Нарэшце гэта канец. На гары Выраку надышоў час спраўдзіцца лёсу. Бывай!

Павярнуўся й рушыў, павольна, але проста й упэўнена ўверх па шляху.

– А зараз я разьбяруся з табою! – вымавіў Сэм і скочыў наперад, гатовы біцца.

Але Глыкс не адскочыў. Наадварот, ён бразнуўся долу на пуза й заенчыў:

– Не забівай насс! Ня рань насс жорсссткаю сссталью! Дай нам пажыцьць, пажжыцьць яшшчэ крышшачку, крышшачку! Мы згінелі. Таксс, згінелі! А калі кашштоўнасьсьць зьнікне, мы памромсс, расссыплемся праххам, таксс, праххамс!

Ён зашкроб попел шляху доўгімі станчэлымі пальцамі.

– Прахх! – прашыпеў ён.

Сэмава рука задрыжэла. Розум ягоны палаў гневам, і памяць пра ліха не паслабела ў ім. Справядліва было б забіць гэтая здраднага пачварнага забойцу, шмат разоў справядліва, і адзіным бясьпечным выйсьцем падавалася тое. Але ж нешта з самай глыбіні сэрца спыніла яго. Ня мог ён падняць руку на цалкам зьнішчанага, зьмізарнелага, няшчаснага, распластанага ў пыле пад нагамі небараку. Бо сам, хоць і нядоўга, насіў пярсьцёнак і таму здагадваўся пра боль скажонага Глыксавага розуму й цела, увязьненага пярсьцёнкам, ня здольнага зноў знайсьці аніякай асалоды ці спакою ў жыцьці. Але ж Сэму бракавала словаў каб выказаць пачуцьці.

– Вох, трасца на цябе, сьмярдзяк ты гнюсны! – толькі й сказаў. – Прэч! Давай паўзі! Няма табе веры, нават высьпятка табе не даверыш. Прэч! Або я параню цябе, таксс, жорсткаю стальлю!

Глыкс на карачках адпоўз на некалькі крокаў, тады павярнуўся і, калі Сэм ужо быў нацэліўся даць высьпятка, уцёк уніз па шляху. Сэм болей не зьвяртаў на яго ўвагі. Бо згадаў раптоўна гаспадара. Зірнуў на шлях і ня ўбачыў Фрода. I таму з усёй хуткасьцю, на якую яшчэ быў здатны, рушыў па шляху. А калі б глянуў назад, то пабачыў бы: непадалёк Глыкс павярнуўся зноў і зь дзікім полымем шаленства ў вачох хутка й асьцярожна рушыў сьледам незаўважным ценем паміж камянёў.

Шлях вёў уверх і ўверх. Неўзабаве павярнуў ізноў ды на апошнім усходнім пралёце вывеў да абчасанага схілу ў верхнім кучмені гары, да цёмных дзьвярэй у горным баку – да дзьвярэй у Самат Наўр. Далёка адсюль, на поўдні, сонца працяла дымы й смугу, злавесна запалала, павісла гіганцкім бледна-рудым дыскам, але ўвесь Мордар вакол гары ляжаў мёртвай, маўклівай зямлёю, агорнутай ценем, у чаканьні сьмяротнага ўдару.

Сэм падышоў да пашчы дзьвярэй, зазірнуў усярэдзіну. Цёмна там было й сьпякотна, і глыбокімі грымотамі дрыжэла паветра.

– Спадару Фрода! – гукнуў ён.

Адказу не пачуў. Замёр на момант, бо сэрца калацілася зь дзікага страху, а тады кінуўся ўсярэдзіну. А за ім сьлізнуў спрытны цень.

Напачатку ня ўбачыў анічога. У такой вялікай пільнай патрэбе дастаў шклянку Галадрыелі, але ж яна легла ў ягоную дрыготкую руку, бледная і халодная, і зусім не расьсеяла сьвятлом здушальную цемру. Бо Сэм патрапіў у самае сэрца Саўронавага каралеўства, у кавальню ягонай старажытнай моцы, найвялікшай у Міжзем'і. Усе іншыя сілы бляклі тут. Баючыся, асьцярожна й няўпэўнена зрабіў хобіт колькі крокаў, і раптам наперадзе бліснула полымя – вялізны язык агню скочыў да самай чорнай столі. Тады Сэм пабачыў, што стаіць у доўгай пячоры ці тунэлі, прабураным у баку верхняга кучменю дымнай гары. А зусім непадалёк падлогу тунэлю й сьцены расьсякае вялізная расколіна, зь якой зьзяе барва: полымя то сьціхае, хаваючыся ў цемры, то скача ўгору. Унізе ж нібыта ракочуць і цяжка бразгаюць вялізныя кавадлы й колы, і пыхкаюць кіпнем рондалі.

Полымя ўскінулася зноў, і Сэм пабачыў: на самым краі прорвы, побач з Пашчай Лёсу, стаіць Фрода – выпрастаны, застылы так цьвёрда й нерухома, нібы ператварыўся ў камень.

– Гаспадар! – выгукнуў Сэм.

Тады Фрода варухнуўся й прамовіў ясным голасам, ясьнейшым ды мацнейшым за ранейшы, які Сэм калі-небудзь чуў ад яго, і голас той узьняўся над непакоем і грымотлівым пульсаваньнем гары, адбіўся звонам ад сьценаў і столі.

– Я прыйшоў! Але зараз – вось, я вырашаю не ўчыняць таго, дзеля чаго прыйшоў. Не, гэтага я не зраблю. Пярсьцёнак мой!

I раптоўна, насунуўшы пярсьцёнак, зьнік. Сэм вохнуў, але выгукнуць не пасьпеў, бо шмат чаго здарылася ў гэты момант.

Нешта жорстка пхнула Сэма ў сьпіну, падкасіўшы ягоныя ногі. Сэма адкінулі ўбок, і ён цяжка бразнуўся галавою аб каменную падлогу. Страціў прытомнасьць на нейкае імгненьне, у вачох пацямнела.

А далёка адсюль, у Барад-дуры здрыганулася Вялікая Моц, бо Фрода насунуў пярсьцёнак ды абвесьціў яго сваім у Самат Наўры, у самым сэрцы Саўронавага каралеўства, і Цёмная вежа скаланулася ад падмуркаў да ганарлівай вострай кароны. Зьнянацку Чорны Уладар убачыў Фрода, Вока ягонае працяла ўсе цені, павярнуўшыся да дзьвярэй у гару, якія зрабіў калісьці, і тады вялізарнасьць уласнага глупства адкрылася яму асьляпляльнаю бліскавіцаю, а пляны ворагаў нарэшце зрабіліся яснымі. Гнеў ягоны выбухнуў зьнішчальным полымем, але й страх узьняўся чорным воблакам і здушыў яго. Бо ён пазнаў сьмяротную небясьпеку, пабачыў валасок, на якім павіс зараз ягоны лёс.

Ягоны розум адкінуў умомант інтрыгі й пляны, цянёты страху й здрады, войны й задумкі, і задрыжэла ўсё ягонае валадарства. Завагаліся рабы, спыніліся войскі, і правадыры іхнія захісталіся й адчаяліся, адчуўшы, што няма каму кіраваць імі, страціўшы волю ісьці наперад. Бо на іх забыліся, бо моц і ўвага Ўладара, што кіраваў імі, спрэс зьвярнуліся да гары. Пачуўшы заклік, вусьцішна завішчэўшы, назгулы, Прывіды Пярсьцёнкаў, павярнулі й у апошняй адчайнай гонцы памчаліся спрытней за віхуры й штормам крылаў абрынуліся на поўдзень, несучыся да гары.

Сэм паўстаў. Моташна было яму, і кроў, што цякла з галавы, залівала вочы. Крочыў, хістаючыся, наперад, і тады ўгледзеў штось жудаснае й дзівоснае: Глыкс на краі прорвы звар'яцела біўся зь нябачным ворагам. Гойдаўся туды й сюды, то так блізка да краю, што ледзь не зрываўся, то далей, адсоўваючыся, падаючы долу, узьнімаючыся й падаючы зноў. I ўвесь час шыпеў, ня кажучы анічога.

Полымя ўнізе абудзілася ў злосьці, палыхнула чырваньню, і ўсю пячору запоўнілі сьвятло й сьпякота. Раптоўна Сэм пабачыў, што доўгія Глыксавы пальцы падцягнуліся да рота. Белыя іклы бліснулі, і ён шчоўкнуў імі, змыкаючы пашчу. Крыкнуў Фрода, і вось – зьявіўся, укленчыўшы на краі прорвы. А Глыкс, скочучы, бы вар'ят, высока падняў пярсьцёнак, яшчэ з адкушаным пальцам у ім. Пярсьцёнак зьзяў, быццам насамрэч выкаваны з жывога полымя.

– Кашштоўнасьсьць, кашштоўнасьсьць, мая кашштоўнасьсьць! – галасіў Глыкс. – О, мая кашштоўнасьсьць!

I з тым, бачачы ў дзікім захапленьні толькі сваю здабычу, высока ўзьнятую, скочыў надта далёка, хіснуўся, задрыжэў на момант на краі, намагаючыся ўтрымацца, а тады з пранізьлівым енкам упаў. З прорвы пачулася апошняе: "Кашштоўнасьсьць!!!" I ён зьнік.

Тут зь нетраў гары зараўло, зарычэла, затрэслася. Скочыла ўгору полымя, крануўшы столю. Пульсаваньне зьнізу зрабілася цяжкімі ўдарамі, і ўся гара суздрам скаланулася. Сэм падбег да Фрода, падхапіў, панёс да дзьвярэй. А ля іх, на цёмным ганку Самат Наўру, высока над роўнядзьдзю Мордару такое зьдзіўленьне й вусьціш апанавалі яго, што стаў скамянеўшы, забыўшыся на ўсё, толькі пазіраючы.

На кароткі час пабачыў хмару-віхраслуп, а пасярод яе – вежы й умацаваньні, вышэйшыя за горы, узьнесеныя на магутным стальцы гор над неабсяжнымі скляпеньнямі. Пабачыў вялізныя двары й цямніцы, глухія вязьніцы з стромымі сьценамі, што зеўралі брамамі з сталі й адаманту. А тады ўсё зьнікла. Абрынуліся вежы, абваламі сасьлізнулі горы, пабурыліся, рассыпаліся на друзачкі, расплавіліся муры, вялізарныя сьпічакі дыму й струмені пары ўзьняліся ў паветра, набрузьлі, пакуль не зрабіліся нібыта волатаваю хваляю з закручаным пенным грэбнем і не абрынуліся, ня вытрымаўшы ўласнага цяжару, на зямлю. I тады адтуль, за доўгія вёрсты, дакаціліся грымоты, узьняўшыся да аглушальнага грукату й трэску. Зямля задрыжэла, роўнядзь калыхнулася, патрэскалася, пахіснуўся й сам Арадруйн. Полымя выбухнула зь ягонай расколатай вяршыні. Нябёсы грымнулі, маланкі распаласавалі хмары. Пугамі чорнага дажджу абрынулася бура. I ў самае сэрца віхуры, зь лямантам, які заглушыў усе іншыя гукі, разьдзіраючы аблокі, прынесьліся ў вогненную пакуту гары й нябёсаў назгулы, палыхнулі, бы іскры ў неабсяжным агмені, затрашчэлі, агорнутыя агнём, распаліся – згінулі.

– Вось і канец, Сэме Гэйхадзе, – вымавіў спакойны голас побач.

Голас Фрода, зьбялелага й змардаванага, але ранейшага Фрода, у якога ў вачох не было ані болю, ані страху, ані вар'яцтва, толькі спакой, вольны ад цяжару й высілкаў. Ён пазбавіўся ношы й зноў стаў дарагім гаспадаром былых салодкіх шырскіх дзён.

– Гаспадару! – выгукнуў Сэм, падаючы на калені. Праз усе крушэньні, вынішчэньні сусьвету ён адчуў радасьць, вялізную радасьць. Бо цяжар насамрэч згінуў, і гаспадар выратаваўся, стаў сабою, стаў вольным. А тады Сэм заўважыў ягоную акрываўленую, скалечаную руку.

– Бедная вашая рука! А мне й перавязаць яе няма чым, няма чым залекаваць. Я хутчэй цэлую сваю руку яму аддаў бы. Але ж яго ўжо не дастаць, ён згінуў назаўжды.

– Так, – згадзіўся Фрода. – Ці памятаеш ты Гэндальфа: "Глыксава апошняе слова – добрае ці не – тут яшчэ не сказанае"? Калі б ня ён, я ня здолеў бы зьнішчыць пярсьцёнак. I вандроўка нашая сталася б дарэмнаю ў самым яе горкім канцы. Дык даруйма яму! Бо мы сягнулі мэты, і ўсё скончанае. Я рады, што ты тут, з мною. Бо зараз сапраўды ўсё, Сэме.

4. Кармаленскае поле

Паўсюль вакол пагоркаў лютавала мордарскае войска. Войска правадыроў Захаду патанала ў ягоным безьбярэжным моры. Сонца ліло барвянае сьвятло, і ад назгульскіх крылаў на зямлю клаўся цень сьмерці. Арагорн пад сваім сьцягам, маўклівы й суворы, нібы забыўся ў думках пра нешта далёкае ці мінулае, але вочы ягоныя зьзялі, бы зоры, што разгараюцца, калі шчыльнее змрок. На вяршыні пагорку стаяў Гэндальф, і аніякі цень не кранаў ягонага бялюткага халоднага сьвятла. Мордарскі напад пляснуў хваляй у бераг, разьбіўся аб абложаныя пагоркі, і лютыя галасы ўзьняліся прылівам сярод бразгату ды звону зброі.

Гэндальф варухнуўся, быццам раптоўная відзежа паўстала перад ягонымі вачыма, і павярнуўся на поўнач, дзе нябёсы заставаліся бледнымі й чыстымі. Тады падняў абедзьве рукі й закрычаў, перакрыўшы голасам гоман бітвы:

– Арлы лятуць!

I шмат галасоў адказалі яму:

– Арлы лятуць! Арлы!

Ваяры Мордару зірнулі ўгару й падзівіліся: што ж гэта можа азначаць?

Гэтак сягнулі поля бітвы Гвайхір Гаспадар Вятроў і ягоны брат Ландроваль, найвялікшыя з усіх арлоў Поўначы, наймагутнейшыя з нашчадкаў старога Тарондара, які будаваў гнёзды на непрыступных піках Абкружных гор яшчэ маладога сусьвету. А за імі доўгімі шэрагамі ляцелі ўсе іхнія васалы з паўночных гор, падганяныя ветрам. Яны адразу кінуліся на назгулаў, зьляцеўшы зьнянацку з вышыні, і вецер у іхніх шырокіх крылах быў падобны да віхуры.

Назгулы ж разьвярнуліся, уцякаючы, і зьніклі ў мордарскім змроку, бо раптам пачулі жудасны заклік зь Цёмнай вежы, і ў гэты самы момант задрыжэлі ўсе мордарскія войскі, бо сумнеў сьціснуў ім сэрцы, і рогат іхні сьціх, аслаблі рукі й падкасіліся ногі. Моц, якая гнала наперад, напаўняла сэрцы нянавісьцю й злосьцю, захісталася, і думкі ейныя адступіліся ад вояў. Зірнуўшы ж у вочы ворагам, мордарскія ваяры пабачылі ў іх сьмяротнае полымя, і страх апанаваў іх.

Тады выклікнулі ўголас правадыры Захаду, бо іхнія сэрцы асьвяціла новая надзея пасярод цемры. Крочыўшы з абложаных пагоркаў, рыцары Гондару, вершнікі Рохану, дунаданы Поўначы шчыльнымі шыхтамі рушылі на ворагаў, працінаючы іхнія натоўпы моцным напорам вострых дзідаў. А Гэндальф зноў узьняў рукі й знову выгукнуў ясным голасам:

– Стойце, людзі Захаду! Стойце й чакайце! Бо гэта час кону!

I не пасьпеў дагаварыць, як зямля здрыганулася пад нагамі. А тады, імкліва ўздымаючыся ў захмар'е, вышэй ад вежаў Чорнай Брамы, вышэй ад гор, жудасная неабсяжная цемра ўскінулася ў нябёсы, прабліскваючы полымем. Застагнала зямля, скаланулася. Хіснуліся вежы Іклаў, задрыжэлі й упалі, абрынуўся долу магутны мур Брамы й лёг руінамі, грымнуўшы, а здалёк, то сьціхаючы, то ўзмацняючыся, а то аглушальна, прыкаціў барабанны грукат, роў, рэха гармідару вялікага разбурэньня.

– Скончылася ўлада Саўрона! – абвесьціў Гэндальф. – Носьбіт пярсьцёнка сягнуў мэты!

I правадыры зірнулі на поўдзень, на мордарскі край, і падалося ім, што там узьнялася вялізманая цяністая постаць, чорная на шэрых аблоках, непраглядная, каранаваная маланкамі, запаўняючы ўсе нябёсы. Магутна паўстала яна над сусьветам, працягнула гіганцкую пагрозьлівую руку, жудасную, але бясьсілую, і калі постаць нахілілася над рыцарамі, моцны вецер падхапіў яе, усю суздрам зьнёс прэч ды разьвеяў. I паўстала ціша.

Правадыры нахілілі галовы, а калі зноў зірнулі навокал, дык – пабач жа! – ворагі ўсе ўжо ўцякалі. Мордарскае войска расьсейвалася пылам па ветры. Калі дачасна памірае тая распухлая цяжарная пачвара, што тоіцца ў глыбінях мурашніка ды трымае яго пад сваёю ўладаю, мурашы бадзяюцца бязмэтава й паміраюць у немачы – так і Саўронавы пачвары, оркі, тролі ці ўвязьненыя чарамі зьвяры, забегалі, замітусіліся бязглузда й бессэнсоўна. Якія зь іх забівалі сябе, якія кідаліся ў яміны, якія беглі хавацца, лямантуючы, у безнадзейных норах ды цёмных скляпеньнях. А людзі Руну й Хараду, усходнікі й паўднёўцы зразумелі, што вайна прайграная, убачылі веліч і славу войска Захаду й ягоных правадыроў. Ставала ворагаў тых, хто ўкаранеў у ліху, хто даўжэй служыў Цёмнай вежы, ненавідзячы Захад. Былі яны ганарлівыя й адважныя, і таму самі зараз паўсталі на апошнюю адчайную бойку. Але большасьць кінулася наўцёкі на ўсход не шкадуючы ног, а іншыя пакідалі зброю, молячы літасьці.

Гэндальф жа, пакінуўшы далейшую бітву й ачольства Арагорну й іншым гетманам, паклікаў зь вяршыні пагорку – і да яго долу зьляцеў Гвайхір Гаспадар Вятроў і паўстаў перад ім.

– Двойчы нёс ты мяне, сябра Гвайхіру, – сказаў Гэндальф. – Трэці ж раз – вырашальны, як кажуць. Калі будзе тваё жаданьне, панясі мяне зноў. Не нашмат цяжэйшай ношаю я буду табе, чым калі нёс ты мяне зь Зіракзігіля, дзе спарахнела маё старое жыцьцё.

– Я панёс бы цябе, нават калі б ты быў з каменю, – адказаў арол.

– Тады рушма, і дазволь свайму брату выправіцца з намі, а таксама яшчэ аднаму з твайго народу, найспрытнейшаму! Бо нам патрэбная хуткасьць, большая за любы вецер, каб абагнаць назгульскія крылы.

– Дзьме паўночны вецер, але мы абгонім яго, – адказаў Гвайхір.

Падняў Гэндальфа й панёс прэч, а зь ім паляцелі Ландроваль і малады хуткакрылы Менэльдар. Пралятаючы над Удунам і Гаргаратам, пабачылі гармідар і разбурэньні пад сабою, а перад імі палыхала гара Выраку, вывяргаючы полымя.

– Як жа я рады, што ты тут, з мною, – вымавіў Фрода. – Бо гэта сканчэньне ўсяму.

– Так, я з вамі, спадару, – Сэм асьцярожна паклаў Фродаву параненую руку яму на грудзі. – І вы з мною. Вандроўка нашая скончылася. Усё-ткі, столькі прайшоўшы, я не хачу зараз здацца. Няслушна гэтак, калі вы разумееце.

– Можа й не, Сэме. Але гэтак звычайна й здараецца ў нашым сьвеце. Надзея памірае, і надыходзіць канец. У нас засталося мала часу. Мы сярод разбурэньня й гібелі, і ратунку няма.

– Усё ж, спадару, мы ж можам прынамсі прыбрацца як далей ад гэнай Палымянай расколіны, ці як там яе. Ці здольныя вы? Ну, давайце, спадару Фрода, нам жа трэба па той сьцежцы спусьціцца, так?

– Добра, Сэме. Калі ты жадаеш, я пайду з табою.

Яны ўсталі й павольна рушылі па зьвілістым шляху, але не пасьпелі сягнуць ніжняй часткі дрыготкай гары, як вялізны струмень дыму й пары вырваўся з Самат Наўру, вяршыня гары раскалолася й жудаснай вязкаю плыньню хлынула лава, грукочучы па ўсходнім баку гары.

Далей ходу не было. Апошнія сілы хобітаў хутка зьнікалі. Сябры забраліся на невысокі пагорак, кучу попелу, нагрувашчаную ля ўзножжа гары, а адтуль ужо не было куды падзецца. Тая куча вытыркалася недаўгавечнаю выспаю сярод агоніі Арадруйну. Паўсюль навокал пашчамі ашчэрвалася пакутная зямля, з глыбокіх ямінаў і шчылінаў вырываліся полымя й дым. А за сьпінамі калацілася гара. Вялізныя расколіны-раны адкрыліся на яе баках, і па іх пацяклі долу павольныя рэкі агню. Хутка ўжо сягнуць яны нізу, паглынуць і пагорак, і хобітаў. Зь нябёсаў ляцелі шматкі гарачага прыску.

Хобіты ўсталі, азіраючыся, і Сэм, усё гэтак трымаючы Фродаву руку, пяшчотна яе пагладзіў і ўздыхнуў.

– У якой жа казцы мы былі, а, спадару Фрода? Каб мне толькі пачуць, як яе распавядаюць! Як мяркуеце, ці скажуць што накшталт: "А зараз пачуйце гісторыю пра Фрода Дзевяціпальцага ды Пярсьцёнак Лёсу"? А тады ўсе змоўкнуць, як мы змоўклі, калі ў Долым Яры слухалі расповед пра Бэрэна Аднарукага й Вялікі Дыямэнт. Як хацелася б пачуць! I цікава, як жа ж гэная гісторыя пойдзе далей, бяз нас?

I ўсё ж, прамаўляючы гэтак, каб адагнаць страх, адцягнуць да апошняга, вочы Сэм усё скіроўваў на поўнач, насустрач ветру ды ясным нябёсам удалечыні, дзе халодная віхура, вырастаючы ў буру, адганяла прэч цемру й рызманы аблокаў.

Так і заўважыў іх Гвайхір вострымі вачыма, спусьціўшыся на крылах ветру, і насуперак магутнай віхуры закружляў над імі – дзьвюма маленькімі цьмянымі постацямі, самотнымі, рука ў руцэ на невялічкім пагорку, вакол якога дрыжыць сьвет, пакутуе зямля й злучаюцца вогненныя рэкі. Ужо нырнуўшы долу за імі, убачыў, што яны ўпалі, ці вытаміўшыся ўшчэнт, ці задыхнуўшыся ад дыму й сьпякоты, ці паддаўшыся нарэшце адчаю, заплюшчыўшы вочы перад абліччам сьмерці.

Яны ляжалі поруч, калі да іх зьляцелі Гвайхір, Ландроваль і спрытны Мэнэльдар, і вось так у забыцьці, ня ведаючы лёсу, што выпаў ім, вандроўнікі былі паднятыя й зьнесеныя далёка прэч ад цемры й полымя.

Сэм ачомаўся на нейкім мяккім ложку, над галавою ягонай лагодна калыхаліся бярозавыя галіны, і скрозь іхняе маладое лісьце праблісквала золатам і зелянёю сонечнае сьвятло. Усё паветра запаўняў няясны салодкі водар.

Ён згадаў гэты пах: гэтак духмяніў Ітыльён.

"Аёечкі! – падумалася. – Колькі ж я праспаў?"

Бо водар адкінуў яго назад, у дзень маленькага вогнішча пад сонечным схілам, і на момант анічога болей не ўсплыло ў памяці Сэма. Пацягнуўся, глыбока ўдыхнуў. Прамармытаў:

– Ну й сны ў мяне! Добра, што нарэшце прачнуўся.

Сеў і пабачыў, што Фрода таксама ляжыць на ложку побач і спакойна сьпіць, паклаўшы адну руку пад галаву, а другую на коўдру – правую руку, на якой не хапае безыменнага пальца.

Памяць хлынула на Сэма, і ён выгукнуў уголас:

– Тое ня сон! Тады дзе ж мы?

– У зямлі Ітыльёну, пад каралеўскім доглядам. Кароль чакае вас, – вымавіў мяккі голас за сьпінаю.

I Гэндальф паўстаў перад Сэмам, апрануты ў белае, з барадою, якая зьзяла, бы чысты сьнег пад промнямі, што працялі маладое зыркае лісьце.

– Спадару Сэмвайзе, як пачуваесься?

А Сэм адкінуўся назад, і ажно рот разявіў ад нечаканасьці, і на якую хвілінку паміж невыказным зьдзіўленьнем і вялікай радасьцю страціў усе словы. Выдыхнуў нарэшце:

– Гэндальфе! Я ж думаў, ваша памёр! Але я й пра сябе думаў, што памру. Што, усялякае ліха ўжо мінула, ня спраўдзіўшыся? Што адбылося зь сьветам?

– Сьвет пазбавіўся ад вялікага ценю, – адказаў Гэндальф і засьмяяўся, і, чуючы той сьмех, Сэм падумаў, што ня чуў падобнага – сапраўднай чыстай радасьці – ужо безьліч дзён.

А ў самога на вочы навярнуліся сьлёзы. Тады, нібыта пасьля вясновага дожджыку, зьнесенага сьвежым ветрам, сонца зазьзяла зырчэй, – Сэм, адплакаўшы, засьмяяўся, бо сьмех падняўся ў ім неадольнаю хваляю, і хобіт саскочыў з ложка сьмеючыся.

– Як я пачуваюся? – выгукнуў. – Я нават і ня ведаю, як выказаць, – ён разьвёў рукамі. – Ну, рыхтык вясна пасьля зімы, сонца на лісьці, рыхтык трубы, і арфы, і ўсе песьні, якія я толькі чуў!

Тут раптам змоўк і павярнуўся да гаспадара.

– Але ж як у спадара Фрода справы? Ці ня прыкра, што гэткае з рукою здарылася? Спадзяюся, усё астатняе ў парадку. Цяжка яму давялося.

– Так, у астатнім я ў парадку, – пацьвердзіў Фрода, сеў на ложку й засьмяяўся. – Я сам заснуў зноўку, чакаючы, пакуль ты прачнесься, соня няшчасны. Бо я абудзіўся на ранку, а зараз ужо амаль полудзень.

– Полудзень? – Сэм паспрабаваў падлічыць. – Полудзень якога дня?

– Чатырнаццатага дня новага году, – адказаў Гэндальф, – ці, калі табе болей даспадобы, восьмага красавіка паводле шырскага адліку3. Але ў Гондары новы год заўжды цяпер будуць адлічваць з дваццаць пятага сакавіка, калі быў абвержаны Саўрон і калі вас прынесьлі з полымя да караля. Ён даглядаў вас, і зараз чакае, каб есьці й піць разам з вамі. Калі будзеце гатовыя, я адвяду вас да яго.

– Кароль? – перапытаў Сэм. – Чаго кароль і хто ён такі, той кароль?

– Кароль Гондару й гаспадар Заходніх земляў, – адказаў Гэндальф. – Бо ён вярнуў усе свае старажытныя валоданьні. Неўзабаве ён паедзе прыняць карону, але зараз чакае вас.

– Што ж мы апранем? – Сэм агледзеўся й убачыў толькі згорнутыя ля ложкаў старыя лахманы, у якіх вандравалі.

– Тую вопратку, у якой ішлі ў Мордар, – адказаў чараўнік. – Бо нават орцкія анучы, што насіў Фрода ў Чорнай зямлі, будуць захаваныя. Бо аніякі ядваб і мошаст, аніякія броні й гербы з пазнакамі не ўшанавацьмуцца болей за іх. Але потым я, напэўна, падшукаю вам што іншае.

Тады працягнуў ім рукі, і хобіты пабачылі, што з адной зьзяе сьвятло.

– Што гэта ў вашці? – выгукнуў Фрода. – Ці насамрэч тое...

– Так, бо я прынёс вам вашыя скарбы. Яны былі з Сэмам, калі вас выратавалі, падарункі Панны Галадрыелі: твой фіял, Фрода, і твая скрынка, Сэме. Вось вам на задавальненьне, трымайце!

Калі памыліся й апрануліся ды зьлёгку пасьнедалі, хобіты рушылі за Гэндальфам. Вышлі зь бярозавага гайку, дзе адпачывалі, на доўгі зялёны луг, ажно зіхоткі пад сонцам. Яго акалялі гонкія цёмналістыя дрэвы, абсыпаныя пунсовымі краскамі. За сьпінамі чуўся гоман вадаспаду, а наперадзе між берагамі ў кветках імчаў струмень, хаваючыся ў лесе, праходзячы пад аркаю зялёных дрэваў. Праз тую выгбу хобіты пабачылі ўдалечы пробліск вялікай вады.

Калі падышлі да ўзьлеску, зьдзівіліся, бо там стаялі рыцары ў зыркіх латах ды высокія вартавыя ў срэбным й чорным, якія пакланіліся хобітам і пашанотна павіталі іх. А тады адзін падзьмуў у доўгі рог, і хобіты прайшлі праз купу дрэваў ля гаманлівага струменю й выйшлі на шырокае зялёнае поле, за ім ляжала ў срэбнай смузе вялікая рака з доўгай лясістай выспай і мноствам караблёў ля яе берагоў. А на полі пастала шыхтамі вялізнае войска, і харугвы ягоныя, і шэрагі блішчэлі пад сонцам. Калі хобіты наблізіліся, ваяры агалілі мечы й узьнялі дзіды. Загулі рогі й горны, а людзі загаласілі на мностве моў:

I вось так, пачырванеўшы да вушэй, з вачыма, поўнымі зьдзіўленьня, крочылі наперад Фрода з Сэмам і пабачылі пасярод радаснага войска тры стальцы, складзеныя зь зялёнага дзёрну. За правым нястрымана імчаў на зялёнай харугве вялікі белы конь, за левым плынеў на сьцягу па блакіце мора срэбны лебедзь-карабель, а за вышэйшым сярэднім пасадам лунаў на ветры вялізны прапар зь Белым Дрэвам у квецені на аксамітна-чорным полі пад зіхоткай каронаю й сямю зорамі. На тым стальцы сядзеў чалавек у кальчужнай брані, і вялікі меч ляжаў на ягоных каленях. Аднак шалома на галаве ён ня меў. Калі хобіты наблізіліся, ён узьняўся, і яны пазналі яго, хоць ён і зьмяніўся: такі велічны, радасны, па-каралеўску шляхетны, валадар людзей, цёмнавалосы й шэравокі.

Фрода кінуўся да яго бегма, і Сэм ледзь пасьпяваў сьледам.

– Ну, ці не найвялікшая неспадзяванка напрыканцы! – выдыхнуў Сэм. – Ці я шчэ сплю, ці тое насамрэч Швэндал!

– Так, Сэме, Швэндал! – пацьвердзіў Арагорн. – Ці ж ня доўгі шлях сюды ад Прыгор'я, дзе я табе не прыглянуўся? Сапраўды, доўгі шлях для ўсіх нас, але ж твой – найчарнейшы.

I тады, на Сэмава поўнае аслупяненьне, ён стаў на калена перад хобітамі, а потым, узяўшы Сэма за руку левай рукою, а Фрода – правай, падвёў да стальца й уссадзіў на яго. А тады павярнуўся да ваяроў і ачольцаў, што стаялі побач, і прамовіў зычна, так што голас ягоны разьляцеўся па-над усім войскам:

– Шануйце іх вялікай пашанаю!

I калі радасныя погукі ўскінуліся хваляю й сьціхлі зноў, на Сэмава суцэльнае й непераўзыходнае задавальненьне й радасьць, гондарскі музыка выйшаў наперад і, схіліўшы калена, папрасіў дазволу сьпяваць. I – пачуйце ж! – ён абвесьціў:

– Слухайце, спадары, і рыцары, і людзі незраўнанай адвагі, каралі й князі, сьветлы народ гондарскі, вершнікі Рохану, і вы, сыны Эльранда, і дунаданы Поўначы, эльф, і гном, і добрыя хобіты Шыру, і ўвесь вольны народ Захаду, слухайце ж маю песьню! Бо я запяю вам пра Фрода Дзевяціпальцага й Пярсьцёнак Лёсу!

I пачуўшы, Сэм засьмяяўся шчырай радасьцю, і паўстаў, і выклікнуў:

– Тое вялікі гонар і цуд! Усе мае жаданьні спраўдзіліся!

I заплакаў.

I ўсё войска сьмяялася й плакала, і сярод весялосьці й сьлёзаў ясны голас музыкі ўзьняўся срэбрам і золатам, і ваяры змоўклі. А ён сьпяваў ім то на эльфскай мове, то на Заходніцы, пакуль сэрцы іхнія, кранутыя словамі, не перапоўніліся, і радасьць ня сталася вострым мечам, і думкі ня зьнесьлі туды, дзе радасьць і боль струменяць разам, і сьлёзы – сьвятое добраславёнае віно.

Нарэшце, калі сонца схілілася да сутоньня й ад дрэваў леглі доўгія цені, ён скончыў. Вымавіў напрыканцы:

– Шануйце іх вялікай пашанаю!

I схіліў калена. А тады падняўся Арагорн і ўсё войска, і яны прайшлі да намётаў і шатроў, каб есьці й піць ды прабавіць у весялосьці рэшту дня.

Сэма й Фрода правялі да асобнага намёта, там зьнялі іхнюю старую вопратку, склалі й упакавалі, каб захаваць у вялікай пашане, і далі ім чыстае. Тады ўвайшоў Гэндальф, і ў ягоных руках Фрода, зьдзіўлены, пабачыў корд і міфрыльную кальчугу, якія страціў у Мордары. Сэму ж чараўнік прынёс пазалочаную кальчугу й ягоны эльфскі плашч, папраўлены ад усіх драпінаў і плямінаў вандроўкі, дый паклаў мечы перад імі.

– Я не хачу аніякага меча, – адмовіўся Фрода.

– Але ж хоць сёньня ты мусіш узяць яго, – запярэчыў Гэндальф.

Тады Фрода ўзяў малы корд, што належаў Сэму, – той, які Сэм паклаў ля гаспадара ў Кірыт Унгал.

– Джала я даю табе, Сэме.

– Не, спадару! Пане Більба даў яго вашці, і ён жа разам з срэбнай кальчужкаю, наўрад Більба хацеў бы, каб хто іншы насіў іх!

Фрода давялося пагадзіцца, і Гэндальф, нібы збраяноша, укленчыў і насунуў на хобітаў пасы з мечамі, а тады, падняўшыся, укаранаваў сяброў срэбнымі вянцамі. Так апранутыя, яны выправіліся на вялікае баляваньне й селі за каралеўскім сталом разам з Гэндальфам, каралём Рохану Эямэрам, князем Імрахілем і ўсімі галоўнымі ачольцамі, а таксама там былі Гімлі й Ляголас.

Пасьля хвіліны моўчы каралям прынесьлі віно два збраяносцы, ці так падалося, бо адзін быў апрануты ў срэбна-чорны рыштунак Варты Мінас Тырыту, а другі – у белае й зялёнае. А Сэм падзівіўся: што такія хлапчукі робяць сярод войска магутных мужоў? Калі ж яны наблізіліся й Сэм прыгледзеўся, дык уражана выгукнуў:

– Ну, зірніце толькі, спадарыку Фрода! Зірніце-тка! Ці ж тое ня Піпін, спадар Пэрыгрын Хват, дакладней кажучы, і спадар Мэры! Як жа яны вырасьлі! Ба-ацюхны! Бачу, ім болей за нас ёсьць што распавесьці.

– Насамрэч, – згадзіўся Піпін, паварочваючыся да іх. – I мы адразу пачнем гаманіць, як толькі баляваньне скончыцца. А да таго паспрабуйце падступіцца да Гэндальфа. Ён не такі ўтойлівы, як раней, хоць цяпер сьмяецца болей, чым гаворыць. То ж бо мы з Мэры занятыя. Мы – рыцары Гораду й Украйны, як, я спадзяюся, вы заўважылі.

I вось скончыўся дзень радасьці, і калі сонца схавалася й поўня павольна ўзьнялася над туманамі Андуйну, заблішчэла сярод дрыготкага лісьця, Фрода з Сэмам паселі пад шапоткімі дрэвамі сярод водару сьветлага Ітыльёну й гаманілі да глыбокай ночы з Мэры й Піпінам ды Гэндальфам, а крыху пасьля й Ляголас з Гімлі далучыліся да іх. Там Фрода з Сэмам шмат даведаліся пра тое, што здарылася зь Зьвязам Пярсьцёнка пасьля ліхога дня на Парт Галене ля вадаспадаў Рэрасу, і як ні распавядалі, заўжды ўзьнікалі пытаньні й новыя гісторыя.

Оркі й гаманкія дрэвы, мілі травяністай роўнядзі, вершнікі ў скачцы, зіхоткія пячоры, белыя вежы й залатыя залі, бітвы і высокія караблі пад ветразямі – усё віхурылася перад Сэмавым розумам, пакуль ён цалкам не заблытаўся ў гэткіх дзівосах. Але ж сярод іх заўжды вяртаўся да свайго першага зьдзіўленьня – росту Піпіна й Мэры – і прымушаў сяброў памерацца сьпіна да сьпіны з Фрода й сабою. А тады чухаў патыліцу.

– Ну, не разумею – у іхнім веку! Гномам буду, калі яны не на тры цалі даўжэйшыя, чым раней!

– Ну, гномам ты дакладна ня будзеш, – зазначыў Гімлі. – Я што казаў? Сьмяротным наўрад ці варта піць энтавы напоі, а потым спадзявацца, што наступстваў будзе як ад куфля піва.

– Энтавы напоі? – спытаў Сэм. – Вось вы зноўку пра энтаў. Але што ж яны такое, уцяміць не магу. Ну, тыдні пройдуць, пакуль усе гэтакія рэчы ў галаве ўтрасуцца!

– Насамрэч, тыдні, – згадзіўся Піпін. – А тады замкнем Фрода ў вежы Мінас Тырыту дый прымусім усё запісаць. Інакш палову забудзецца, і небарака стары Більба будзе страшэнна расчараваны.

– Вядома, рукі караля ацаляюць, дарагія мае сябры, – сказаў нарэшце Гэндальф, падымаючыся. – Але ж вы былі на самым краі сьмерці, адкуль ён вас выратаваў, прыклаўшы ўсю сваю моц, каб перанесьці ў салодкае забыцьцё сну. I хоць спалі вы доўга й добра, усё ж зараз час ізноў адпачываць.

– I ня толькі для Фрода з Сэмам, але й для цябе, Піпіне, – азваўся Гімлі. – Даражэнькі ты для мяне, хоць бы за тое, чаго мне каштаваў. Аніколі не забудуся. Таксама й таго, як адшукаў цябе на полі апошняй бітвы. Каб ня гном Гімлі, так ты й згінуў бы там. Усё ж, я ведаю, як выглядае хобіцкі ступак, а гэта ўсё, што тырчэла з-пад кучы целаў. А калі я адваліў зь цябе тую тушу, думаў – мёртвы, няйначай. Ледзь бараду тады зь сябе не папавыдзіраў. Сёньня ж толькі дзень, як ты ачомаўся й стаў на ногі. Такім чынам, у ложак! I я таксама.

– А я пашпацырую ў лясох гэтай сьветлай зямлі, і тое для мяне найлепшы адпачынак, – вымавіў Ляголас. – Калі гаспадары мае дазволяць, я запрашу частку майго народу сюды, і калі мы прыйдзем, на некаторы час край добраславіцца – на месяц, на чалавечае жыцьцё, на сотні чалавечых гадоў. Але ж надта блізка тут Андуйн, і ён вядзе да мора. Да мора!

Так сьпяваючы, Ляголас спусьціўся па схіле.

За ім і астатнія разышліся, і Фрода з Сэмам вярнуліся да ложкаў і паклаліся спаць. А раніцаю падняліся ў спакоі, абнадзееныя, і прабавілі яшчэ шмат дзён у Ітыльёне. Бо Кармаленскае поле, дзе стаяла лягерам войска, ляжала непадалёк ад Хэнет Ануну, і па начах чуваць былі сьпевы ручаю, што струменіў ад ягоных вадаспадаў праз скалістую цясьніну й далей, скрозь лугі ў квецені да плыняў Андуйну ля выспы Кайр Андрас. Хобіты шпацыравалі тут і там, наведвалі мясьціны, якія праходзілі раней, і Сэм заўжды спадзяваўся ў якім лясным ценю ці таемнай палянцы хоць бы адным вочкам заўважыць вялізнага аліфаўнта. А калі даведаўся, што пры аблозе Мінас Тырыту мноства гэтых зьвяроў вынішчылі, засмуціўся ад такой горкай страты.

– Ну, нельга ж адразу паўсюль пабываць, – суцешыў сябе нарэшце. – Аднак, падаецца, я шмат прапусьціў.

Войска нарэшце падрыхтавалася да вяртаньня ў Мінас Тырыт. Стомленыя адпачылі, параненыя ацаліліся. Бо некаторым давялося шмат працаваць і біцца з рэшткамі ўсходнікаў і паўднёвікаў, пакуль усіх іх не падпарадкавалі. Апошнімі ж вярнуліся тыя, каго паслалі ў Мордар вынішчаць крэпасьці на поўначы таго краю.

Нарэшце, калі ўжо наблізіўся травень, правадыры Захаду выправіліся. Усё войска пасела на караблі й адплыло па Андуйне да Азгіліяту. Там засталіся на дзень, а назаўтра выйшлі на поле Пеленару ды зноўку пабачылі белыя вежы пад высокім Міндолуйнам, горад людзей Гондару, апошнюю памяць Захаду, якая крочыла зь цемры й полымя да новага дня.

I перад ім пасярод зеляніны поля разьбілі намёты, каб дачакацца раніцы, бо раніцаю надыходзіў травень, і кароль жадаў уступіць у горад зь першымі промнямі сонца.

5. Намесьнік і кароль

Сумнеў навіс над горадам Гондару ды вялікая вусьціш. Сонца й чыстыя нябёсы, здавалася, кпілі зь людзей, бо будучыня абяцала няшмат надзеі, і кожны новы ранак поўніўся чаканьнем жудасных зьвестак. Гаспадар места загінуў спалены, у цытадэлі ляжаў і мёртвы кароль Рохану, новы ж кароль, які прыйшоў уночы, выправіўся, каб ваяваць сілу чорную й жудасную, мацнейшую за ўсё, што магчыма адолець зброяй ці адвагай. I навінаў ад яго не было. Пасьля таго як войска мінула Моргульскую даліну й рушыла на поўнач пад ценем гор, аніводны ганец не прыбыў у горад і ніводная чутка не даляцела пра тое, што робіцца на злавесным усходзе.

Праз два дні ад сыходу правадыроў Захаду панна Эявін папрасіла жанчыну, што даглядала яе, прынесьці адзеньне, узьнялася з ложка, ня церпячы пярэчаньняў і, калі яе апранулі й замацавалі руку на пятлі з палатна, выправілася да кашталяна Сядзібаў Ацаленьня.

– Пане вяльможны, – абвесьціла яму, – я ў вялікім непакоі й не магу адлежвацца ў ляноце.

– Спадарычня, – узмаліўся ён, – вашамосьць не ацалілася, і мне загадана адмыслова даглядаць за вашэцяй. Паньне варта ляжаць у ложку яшчэ цягам сямі дзён, так мне сказалі. Малю вашамосьць, вярніцеся да свайго пакою!

– Я ацалілася, хоць бы й толькі целам, апрача адной левай рукі, і тая мне не перашкаджае. Але ж духам захварэю зноў, калі застануся бяз справы. Ці ёсьць якія весткі пра вайну? Мая даглядчыца нічога ня кажа.

– Няма навінаў. Правадыры мінулі Моргульскую даліну. Людзі кажуць, што новы гетман з Поўначы – іхні агульны ачольца. Ён вялікі правадыр і лекар, і дзівосна, што рука, здольная ацаляць, таксама й трымае меч. Цяпер ня гэтак у Гондары, хоць раней і здаралася, калі верыць старым паданьням. Бо ўжо доўгія гады мы, лекары, мусім толькі выпраўляць пашкоджанае мечам. Хоць хапіла б нам працы й бяз гэтага, бо ў сьвеце стае ліха й небясьпек, і ня трэба яшчэ й войнаў, каб памнажаць іх.

– Аднога ворага хопіць, каб нарадзіць вайну, спадару кашталяне, – запярэчыла Эявін. – I тыя, хто ня мае меча, усё-ткі могуць памерці на ім. Ці хацеў бы спадар, каб народ Гондару зьбіраў толькі зёлкі, пакуль Чорны Ўладар зьбірае войскі? I не заўжды лепшае – ацаліцца целам. I не заўжды бяда – памерці ў бітве, хоць бы ў жорсткім болю. Калі б мне дазволілі, у гэты час я абрала б апошняе.

Кашталян зірнуў на яе: высокая, вочы палаюць на зьбялелым твары, рукі сьціснуліся ў кулакі, як зірнула ва ўсходняе вакно. Памаўчаўшы крыху, павярнулася да лекара зноў.

– Няўжо для мяне няма справы? Хто ачольвае гэты горад?

– Дакладна ня ведаю. Ня мой гэта клопат. Над вершнікамі Рохану ёсьць маршалак, а гаспадар Хурын, як мне казалі, ачольвае людзей Гондару. Але паводле права гаспадар Фарамір – намесьнік гораду.

– Дзе мне адшукаць яго?

– У гэтых Сядзібах, мая панна. Ён быў цяжка паранены, але зараз ацаляецца. Але ж я ня ведаю...

– Ці не загадае пан прывесьці мяне да яго? Тады й даведаецца.

Самотны намесьнік Фарамір шпацыраваў па садзе Сядзібаў Ацаленьня. Сонца сагравала яго, і ён адчуваў, як жыцьцё нанова струменіць па жылах. Але ж на сэрцы ляжаў цяжар, прымушаў пазіраць за мур, на ўсход. Падышоў кашталян. Фарамір азірнуўся, і перад ім паўстала панна Эявін Роханская, і жаль уразіў ягонае сэрца, бо ўбачыў і зразумеў: яна параненая й бядуе ад смутку й непакою.

– Гаспадару мой, – вымавіў кашталян, – перад вашамосьцю панна Эявін Роханская. Разам з каралём яна прыйшла сюды й была цяжка параненая, а зараз пад маёю апекаю. Але ж не задаволеная й жадае перамовіць з намесьнікам гораду.

– Зразумейце слушна, вашамосьць, – азвалася Эявін. – Не недахоп догляду ці шанаваньня турбуе мяне. Няма месца лепшага для таго, хто прагне хутчэй ацаліцца. Проста я не магу ляжаць у лайдацтве, бяз справы, у клетцы. Я шукала сьмерці ў бітве, але выжыла, а бітва яшчэ йдзе.

На Фараміраў знак кашталян пакланіўся й сышоў прэч.

– Што я магу зрабіць для вашамосьці, мая панна? – спытаў Фарамір. – Я таксама вязень лекараў.

Зірнуў на яе, і таму, што глыбока кранаў яго жаль, яму падалося, што яе хараство ў горы працінае сэрца. А яна глянула на яго, і пабачыла суворую пяшчоту ў вачох, і разам з тым зразумела, народжаная сярод ваяроў, што аніводны зь вершнікаў Рохану не пераўзыдзе ў бітве таго, хто стаіць перад ёю.

– Чаго жадае панна? – перапытаў ён. – Калі тое ў маёй моцы, я выканаю.

– Я хацела б, каб вашамосьць загадаў кашталяну адпусьціць мяне, – і хоць яшчэ ганарыста гучалі словы, сэрца панны скаланулася, і ўпершыню яна засумнявалася ў сабе. Бо здагадалася, што гэты высокі чалавек, суворы й добры, падумаў, напэўна: яна капрызнае малое, якое не зьбярэцца зь сіламі выканаць нудотны абавязак.

– Сам я пад кашталянавым доглядам і ўладаю, – адказаў Фарамір. – I не прыняў яшчэ кіраўніцтва горадам. Аднак нават калі б і прыняў, я ўсё-ткі прыслухоўваўся б да ягоных парадаў і не пярэчыў бы яму ў пытаньнях ягонага майстэрства, хіба толькі з прычыны вялікай патрэбы.

– Я не жадаю ацаленьня. Я прагну ехаць на бітву, як брат мой Эямэр ці, лепей, як кароль Тэядэн, бо ён загінуў, набыўшы гонар і спакой.

– Надта позна, мая панна, ехаць за правадырамі, нават калі б у вашамосьці стала на тое моцы. А сьмерць у бітве яшчэ можа прыйсьці да ўсіх нас, жадаем мы таго ці не. Лепей падрыхтавацца да яе, як спадарыні падаецца найлепш, а пакуль ёсьць час, слухацца лекараў. Панна й я мусім цярпліва трываць гадзіны чаканьня.

Яна не адказала, але ён заўважыў: нешта ў ёй памякчэла, нібы жорсткі лёд паддаўся першаму слабому подыху блізкай вясны. Сьляза пабегла па шчацэ бліскучаю дажджавою кропляю. I зірнула яна ўжо ня так ганарыста, і апусьціла вочы. Вымавіла ціха, быццам болей сабе, а не яму:

– Лекары кажуць, каб я ляжала яшчэ сем дзён. Але маё вакно нават не паглядае на ўсход.

I голас ейны быў голасам маладой дзяўчыны, журботным й сумным.

Фарамір усьміхнуўся, хоць сэрца ягонае поўнілася жалем.

– Вакно панны не выходзіць на ўсход? Тое няцяжка выправіць. У гэтым я выяўлю ўладу над кашталянам. А калі панна застанецца ў гэтых Сядзібах дзеля ацаленьня, тады зможа выходзіць і ў гэты сонечны сад, калі захоча, ды пазіраць на ўсход, куды сышлі ўсе нашы надзеі. I спаткае тут мяне, бо я таксама ў чаканьні пазіраю на ўсход. I мая трывога паменшае, калі панна пагамоніць з мною ці пройдзецца поруч.

Тады яна падняла галаву й зноў зірнула яму ў вочы, і шчокі ейныя паружавелі.

– Як жа мне палегчыць трывогу вашамосьці? Я не хачу размаўляць з жывымі.

– Ці жадае панна шчыры адказ?

– Так.

– Тады, Эявін Роханская, я скажу: ты прыўкрасная. У далінах нашых гораў краскі зыркія хараством, а дзяўчаты прыгажэйшыя за іх, але ні красачкі, ні паненкі ня бачыў я ў Гондары такога хараства – і такога засмучэньня. Можа, толькі жменя дзён засталася нам да таго, як цемра абрынецца на наш сьвет, і калі яна прыйдзе, я спадзяюся спаткаць яе мужна. Але маё сэрца, пакуль яшчэ зьзяе сонца, пацешыцца, калі пабачу цябе. Бо ты й я прайшлі пад крыламі ценю, і адна рука вярнула нас з-пад іх.

– На жаль, не мяне, спадару мой. Цень яшчэ ляжыць на мне. Не шукай суцяшэньня ад мяне! Бо я – ваяроўна Рохану, і няма пяшчоты ў маёй руцэ. Але ж я ўдзячная спадару, што ня мушу сядзець у каморы й вольная шпацыраваць тут міласьцю намесьніка гораду.

I шляхетна разьвіталася дый пайшла да свайго пакою. А Фарамір яшчэ доўга хадзіў самотна ў садзе, і позірк ягоны часьцей зьвяртаўся да Сядзібаў, чым да ўсходніх муроў.

Калі вярнуўся ў пакоі, паклікаў кашталяна, каб пачуць усё, што той ведае пра панну Рохану.

– Не сумняваюся, мой гаспадару, што болей вашаць пачуе ад паўросьліка, які таксама тут, у нас, бо ён ехаў разам з каралём, а напрыканцы й з самой паннай, як кажуць.

Гэтак Мэры паслалі да Фараміра, і яны гаманілі да скону дня. Шмат вызнаў Фарамір, нават болей, чым Мэры выказаў словамі, і падумаў, што цяпер разумее смутак і непакой Эявін Роханскай. Цёплым вечарам Мэры з Фарамірам размаўлялі ў садзе, але яна ня выйшла.

Раніцаю, калі Фарамір пакінуў Сядзібы, ён усё ж пабачыў яе ля сьцяны, яна стаяла апранутая ва ўсё белае і, падавалася, зіхацела пад сонцам. Ён гукнуў яе, і яна спусьцілася да яго, і разам яны хадзілі па траве ці сядзелі пад зялёным дрэвам то моўчкі, то размаўляючы. I гэтак штодня пасьля. А кашталян, назіраючы за імі з вакна, радаваўся, бо быў лекарам і турботаў у ягонай працы паменшала. Безумоўна, хоць смутак і цяжкія прадчуваньні ляжалі на сэрцах амаль усіх, гэтыя двое ацаляліся й сілы вярталіся да іх дзень ад дня.

Так надышоў пяты дзень, як панна Эявін убачыла Фараміра, і зноўку разам яны стаялі на гарадзкім муры й пазіралі вонкі. Навінаў не было, і ўсе сэрцы азмрочыліся. I надвор'е болей ня цешыла сьвятлом. Захаладала. Уночы падняўся паўночны вецер, ён усё мацнеў, і ўдзень землі навокал выглядалі шэрымі й маркотнымі.

I Эявін, і Фарамір былі апранутыя ў цёплае адзеньне й цяжкія плашчы, а паверх усяго панна Эявін накінула вялізную блакітную корзну колеру глыбокай летняй ночы, з срэбнымі зоркамі вакол паса й шыі. Той плашч загадаў прынесьці Фарамір, і сам накінуў ёй на плечы, і падзівіўся, як насамрэч шляхетна і па-каралеўску выглядае яна. Корзну тую саткалі для Фіндуйлас з Амрату, маці Фараміра, што памерла заўчасна, застаўшыся для сына толькі згадкай пяшчоты далёкіх дзён і першай страты. Плашч падаўся яму годным прыгажосьці й тугі Эявін.

Але яна дрыжэла й пад зорным плашчом, пазіраючы на поўнач, па-над шэрымі разлогамі, проста ў твар халоднаму ветру – туды, дзе далёка сьвяцілася суворая сінеча чыстых нябёсаў.

– Што выглядваеш ты, Эявін? – спытаў Фарамір.

– Ці ня там Чорная Брама? I ці ня мусіць ён менавіта цяпер падысьці да яе? Ужо тыдзень, як ён ад'ехаў.

– Цэлы тыдзень. Не падумай блага пра мяне, калі скажу: гэты тыдзень прынёс мне радасьць і боль, якіх я й не спадзяваўся спазнаць. Радасьць бачыць цябе і боль, бо страх і сумневы ліхога нашага часу растуць. Эявін, не хацеў бы я, каб наш сьвет зруйнаваўся менавіта цяпер, бо не хачу страціць тое, што так нечакана знайшоў.

– Страціць што, вашамосьць пане намесьніку? – адказала яна пытаньнем на пытаньне, паглядаюча на яго з сувораю пяшчотай. – Я ня ведаю, што знайшоў ты гэтымі днямі й што баісься страціць. Але ж ня будзем болей пра тое, сябра мой. Увогуле, ня будзем марнаваць словы! Я стаю перад жудаснай прорваю, і чарнютка-чорна перад мною, а ці ёсьць сьвятло за сьпінай, не скажу. Бо пакуль што не магу азірнуцца ў чаканьні апошняга удару лёсу.

– Так, мы ўсе чакаем апошняга кону, – пагадзіўся Фарамір, і яны не размаўлялі болей, і падалося, што вецер аціх і сьвятло зблякла, выцьвіла сонца, заглухлі ўсе згукі ў горадзе й навакольлі: ані посьвісту ветру, ані голасу, ані птушынага цьвірканьня, ані шорхату лісьця, нават уласнага подыху ня стала чуваць. Самае біцьцё іхніх сэрцаў заглушылася. Час замёр.

I стоячы так, яны ўзяліся за рукі, не заўважыўшы таго, чакаючы невядомага. І раптам падалося: над краямі далёкіх гораў уздымаецца вялізманая гара цемры, узносіцца ў вышыню, бы хваля, што паглынае ўвесь сусьвет, на ейным грабяні заблішчэлі маланкі, дрыготка пабегла па глебе й скалануліся гарадзкія муры. Нібыта ўздых пранёсься па-над усенькаю зямлёю, а тады зноў забіліся сэрцы.

– Гэта нагадала мне Нумэнор, – вымавіў Фарамір і сам зьдзівіўся сваім словам.

– Нумэнор?

– Так, нагадала затанулы Заходні край і вялікую цёмную хвалю, што паўстала над зялёнай зямлёю й над гарамі й насунулася непазьбежнай цемраю. Я часта яе сьню.

– Ты думаеш, надыходзіць цень? Непазьбежная цемра? – Эявін раптам прыхінулася да яго.

– Не, – ён паглядзеў ёй у твар. – Гэта толькі відзежа ў маёй сьвядомасьці. Я ня ведаю, што здарылася. Цьвярозы розум кажа, што адбылося вялікае ліха й мы стаім напрыканцы дзён. А сэрца сьцьвярджае: не! Мне лёгка, надзея й радасьць прыйшлі да мяне, іх не абвергне аніякі розум. Эявін, Эявін, Белая Панна Рохану, у гэтую часіну я ня веру, што цемра паўстане над намі! – і ён нахіліўся, і пацалаваў яе ў лоб.

Так яны стаялі на гарадзкім муры сталіцы Гондару, і моцны вецер дзьмуў ім у твары, і іхнія валасы, залатыя й чорна-крумкачовыя, струменілі па ветры й перапляталіся. Зьнік цень і зноў адкрылася сонца, заліўшы сьвет сьвятлом, а вада Андуйну зазьзяла срэбрам, і ва ўсіх гарадзкіх дамах людзі засьпявалі ад радасьці, што невядома адкуль узьнялася ў іхніх сэрцах.

I сонца яшчэ не аддалілася ад полудня, як з усходу прыляцеў вялікі арол, прынёсшы зьвесткі па-за ўсялякай надзеяй ад правадыроў Захаду, і выклікнуў:

I людзі па ўсім горадзе засьпявалі.

А пасьля насталі залатыя дні, бо вясна й лета зьядналіся й разам прыбралі раскошаю палі Гондару. Хуткія весьнікі несьлі навіны ад Кайр Андрасу, і горад рыхтаваўся сустракаць караля. Мэры быў закліканы й выправіўся з вазамі, што даставілі шмат паклады да Азгіліяту, а там караблём да Кайр Андрасу. Фарамір жа не паехаў, бо цяпер, ацаліўшыся, прыняў уладу намесьніцтва, хоць і на кароткі час, каб зьдзейсьніць свой абавязак і падрыхтаваць усё для таго, хто зьменіць яго.

I Эявін не паехала, хоць брат даслаў ёй запрашэньне на Кармаленскае поле. Фарамір зьдзівіўся, але ж бачыўся зь ёю цяпер нядоўга, бо ягоны час займала безьліч справаў. А яна па-ра нейшаму жыла ў Сядзібах Ацаленьня й шпацыравала ў самоце па садзе, і зноў зьбялеў яе твар, і падавалася, ва ўсім горадзе адна яна пакутуе ў чорным смутку. Кашталян Сядзібаў занепакоіўся й перамовіў пра тое з Фарамірам.

Тады Фарамір адшукаў яе, і зноў сталі яны поруч ля сьцяны, і ён спытаў:

– Эявін, чаму ты застаесься тут, ня едзеш да баляваньня й радасьці на Кармалене за Кайр Андрасам, дзе брат твой чакае цябе?

– А ты ня ведаеш? – перапытала яна.

– Магчымыя дзьве прычыны, але ж каторая слушная, мне невядома.

– Не хачу гуляцца ў загадкі. Адкажы ўпрост!

– Калі панна жадае. Ты не паехала, бо толькі брат запрасіў цябе й позірк на ўладара Арагорна, нашчадка Элендыля, у гадзіну ягонага сьвята ня дасьць табе радасьці. А магчыма, ты не паехала, бо не паехаў я й ты хочаш быць побач з мною. А мо ты засталася й таму, і таму, бо ня здольная выбраць між гэтымі прычынамі. Эявін, ці не кахаеш ты мяне, ці ня хочаш ты мяне кахаць?

– Я хацела б быць каханай іншым. Але ж мне ня трэба спачуваньняў мужчыны!

– Я ведаю. Ты хацела б быць каханай уладаром Арагорнам, бо ён шляхетны і магутны й ты пажадала мець славу й моц і ўзьняцца высока над усім, што поўзае па зямной паверхні. Ты захапілася ім, як малады ваяр – моцным вялікім правадыром. Бо менавіта такі ён – велічны ўладар, найвялікшы сярод людзей. Але ж калі ён даў табе не каханьне, а толькі любоў, разуменьне й жаль, ты вырашыла адмовіцца ад усяго, хіба толькі апроч шляхетнай гібелі ў бітве. Зірні на мяне, Эявін!

I Эявін паглядзела на яго доўга й рашуча, а ён вымавіў:

– Не пагарджай спачуваньнем, што сыходзіць ад добрага сэрца, Эявін! Бо не шкадаваньне я прапаную табе. Ты панна шляхетная й адважная й здабыла славу, на якую не забудуцца ніколі. I ты прыгожая: нават эльфавых словаў ня стане, каб апісаць тваё хараство. Бо я кахаю цябе. Калісьці мне было шкада тваёй тугі. Але зараз, калі б ты пазбавілася смутку й страху й усё ў цябе зьдзейсьнілася б, нават калі б ты была бездакорнаю й недасягальнаю каралеваю Гондару, я ўсё адно кахаў бы цябе. Эявін, ці кахаеш мяне ты?

Тады варухнулася сэрца Эявін, ці нарэшце яна зразумела сваё сэрца. I раптам сышла прэч яе зіма, і сонца зазьзяла над ёй.

– Вось я стаю на Мінас Аноры, Вежы Сонца, і пабач: цень сышоў прэч! – вымавіла яна. – Болей ня быць мне ваяроўнай Рохану, не зраўноўвацца зброяй з моцнымі вершнікамі, не шукаць радасьці толькі ў песьнях бітвы. Ацаляльніцаю стану я, палюблю ўсё, што расьце, што дае плод.

I дадала, зірнуўшы на Фараміра:

– Болей не жадаю быць каралевай.

Фарамір радасна засьмяяўся:

– Файна, бо я не кароль. Пашлюбуюся зь Белаю Паннай Рохану, калі будзе на тое ейная воля. I калі яна пажадае, мы пяройдзем раку й зажывем у шчасьці ў сьветлым Ітыльёне, там будзе наш сад! Усё, што расьце там, узрадуецца, калі прыйдзе туды Панна Рохану!

– Чалавек Гондару, тады я мушу пакінуць мой народ? I ці ня скажа твой ганарлівы люд пра цябе: "Вось уладар, які ўтаймаваў дзікунку з Поўначы! Што ж не знайшлося яму жанчыны нумэнорскай крыві"?

– Няхай скажа, – вымавіў Фарамір.

I абняў яе, і пацалаваў пад ясным сьветлым небасхілам, і ён не пераймаўся, што яны стаяць высока на муры й шмат хто можа іх бачыць. Многія й пабачылі, а таксама пабачылі сьвятло, што зьзяла вакол іх, калі сышлі яны з муроў і крочылі рука ў руцэ ў Сядзібы Ацаленьня. I Фарамір сказаў кашталяну:

– Вось панна Эявін Роханская. Цяпер яна ацалілася.

– Тады вызваляю яе з-пад свае апекі й разьвітваюся зь ёю, – пакланіўся кашталян, – няхай аніколі не пакутуе яна на раны й хваробы. Перадаю яе пад руку намесьніка Гондару, пакуль вернецца яе брат.

Але Эявін запярэчыла:

– Цяпер, калі маю дазвол выйсьці адсюль, хачу застацца. Бо з усіх жытлішчаў гэтыя Сядзібы сталіся для мяне найдобраславёнейшымі.

I заставалася ў Сядзібах, пакуль не вярнуўся кароль Эямэр.

I вось усё ў горадзе падрыхтавалі, і людзей сабралася безьліч, бо весткі разьляцеліся па ўсіх кутках Гондару, ад Мін-Рыману да Пінат Гэліну й далёкіх марскіх берагоў, і хто толькі мог дабраўся ў сталіцу з усёй пасьпешлівасьцю. I места зноў напоўнілася жанчынамі й дзецьмі, што вярнуліся дахаты з ахапкамі кветак, а з Дол Амрату прыехалі найцудоўнейшыя арфісты, былі таксама музыкі зь віёламі, флейтамі й срэбнымі рогамі й яснагалосыя сьпевакі з далінаў Пажыцьцяў.

Нарэшце настаў той вечар, калі з муроў пабачылі намёты й шатры ў полі, і ўсю ноч палалі вагні, бо людзі чакалі сьвітанку. А калі яснай раніцаю над усходнімі гарамі, дзе болей не ляжаў цень, узьнялося сонца, тады забілі ўсе званы й затрапяталі ўсе сьцягі на ветры, і бела-срабрысты, што сьнег пад сонцам, без выслоўя ці герба, штандар намесьнікаў залунаў над Белай вежаю Цытадэлі ў астатні раз.

Правадыры Захаду павялі войска да гораду, і народ пабачыў, як шыхтуюць шэраг за шэрагам, бліскаючы, успыхваючы пад маладым сонцам, пераліваючыся срэбрам. Войска спынілася за пару гоняў ад муру. Дзьвярніцы на браму яшчэ не навесілі, і праход у горад быў перакрыты бар'ерам, ля якога стаяла варта ў чорна-срэбным рыштунку з доўгімі аголенымі мечамі. Там перад бар'ерам знаходзіліся намесьнік Фарамір, Хурын Ахоўнік Ключоў і іншыя ачольцы й гетманы Гондару ды панна Эявін Роханская з маршалкам Эльфхельмам і мноствам рыцараў Украйны. А з кожнага боку брамы ціснуўся буйны натоўп паспалітага люду ў сьвяточным каляровым адзеньні ды з гірляндамі кветак.

Незанятай засталася шырокая прастора перад мурамі Мінас Тырыту, аколеная рыцарамі й ваярамі Гондару, месьцічамі ды гондарцамі. Натоўп стаіў дыханьне, калі з войска выступілі дунаданы ў шэра-срабрыстым адзеньні, а перад імі павольна крочыў уладар Арагорн. Ён быў у чорнай кальчужнай брані з срэбным пасам, плечы сьледапыта накрывала доўгая чысьцютка-белая корзна, зашпіленая на шыі фібулаю зь вялікім зялёным каменем, зьзяньне якога лілося здалёк, але на галаве Арагорна не было нічога, апрача зоркі над бровамі, якую трымаў тонкі срэбны вянец. Разам зь ім ішлі Эямэр Роханскі, і князь Імрахіль, і Гэндальф, апрануты ва ўсё белае, і чатыры маленькія асобы, якія шмат у каго выклікалі зьдзіўленьне.

– Не, кумухна, гэта не хлапчукі, – тлумачыла Ярэт сваячцы зь Імлат Мэлуі, якая стаяла побач. – Гэта пэрыяны з далёкай зямлі паўросьлікаў, дзе яны, як кажуць, князі вялікай моцы. Я ведаю, то ж бо мне пашэнціла даглядаць аднаго ў Сядзібах. Малыя, але адважныя. Ведаеш, куме, адзін зь іх усяго толькі з сваім збраяношам выправіўся да Чорнай зямлі, ды біўся сам-насам з Чорным Уладаром, ды падпаліў ягоную вежу, ці паверыш! Ну, так у горадзе кажуць. Гэта вунь той, што побач з гаспадаром Эльфавым Каменем. Чула, яны блізшыя сябры. А гаспадар жа цуд упрост: ня надта мяккі словамі, скажу табе, але сэрца ў яго залатое, як мовяць, і рукі ў яго гаючыя. А я ж казала: "Рукі караля – ацаленьне", і вось гэтак усё й высьветлілася. А Мітрандыр мне й кажа: "Доўга будуць узгадваць твае словы, Ярэт". I...

На жаль, Ярэт не змагла цалкам патлумачыць усё сваёй вясковай сваячцы, бо загуў горн і павісла мёртвая цішыня. Тады наперад ад брамы рушыў Фарамір з Хурынам Ахоўнікам Ключоў, і аніхто іншы не пайшоў за імі, апрача чатырох вартавых у высокіх шаломах і бронях цытадэлі, яны несьлі вялізную скрыню з чорнага лебетрану, акаваную срэбрам.

Фарамір сустрэў Арагорна пасярод адкрытай прасторы й укленчыў, вымавіўшы:

– Апошні намесьнік Гондару сканчае сваю службу.

I працягнуў Арагорну белае жазло, але Арагорн, прыняўшы яго, адразу вярнуў з словамі:

– Служба ня скончылася, і будзе тваёю й тваіх нашчадкаў да таго часу, пакуль трывае мой род! Прымі ж сваю службу зноў!

Тады Фарамір устаў і абвесьціў звонкім голасам:

– Людзі Гондару, пачуйце ж намесьніка каралеўства! Пабачце: вярнуўся нарэшце той, хто можа стаць вашым каралём. Перад вамі – Арагорн, сын Араторна, правадыр дунаданаў Анору, гетман войска Захаду, уладальнік Меча Перакаванага, пераможца ў бітвах, той, чые рукі прыносяць ацаленьне, Эльфаў Камень, Элесар з роду Валандыля, сына Ісільдара, сына Элендыля Нумэнорскага. Ці быць яму каралём ды ці ўступаць у горад і ці жыць там?

I на тое месьцічы й войска адзінагалосна выгукнулі:

– Так!!!

А Ярэт павярнулася да сваячкі:

– Ну, гэта ўпрост цырымонія такая тутэйшая, бо ён ужо ўваходзіў у горад, я ж табе распавядала, і сказаў мне...

I зноў давялося ёй змоўкнуць, бо Фарамір загаварыў:

– Людзі Гондару, абазнаныя ў ведах, кажуць пра звычаі даўніны: каралю належыць атрымаць карону з рук бацькі, пакуль ён жывы, а калі тое немажліва, спадчыньнік мусіць самотны йсьці ў пахавальню бацькі й там узяць вянец з бацькавых рук. Зараз рабіцьмем інакш, і таму ўладаю намесьніка я прынёс з Рат Дынену карону апошняга караля, Эярнура, чые дні выцеклі ў даўнія часы нашых прабацькоў.

I наперад крочылі вартавыя, і Фарамір адчыніў скрыню й дастаў старажытную карону. Яна была падобная да шалома цытадэльнай Варты, хіба што вышэйшая ды ўся белая, з срэбна-пэрлавымі крыламі паабок, нібы крыламі марской птушкі, бо тое быў сымбаль Каралёў з-за мора, і сем дыямантавых камянёў ішлі кругам па кароне, і вянчаў яе адзіны дыямант, зьзяючы што полымя.

Тады Арагорн узяў карону, падняў і вымавіў:

– Эт Эярэла Эндорэна ўтульен. Сыномэ маруван ар Хільдын'яр тэн Амбар-Мэта!

Гэтыя словы вымавіў Элендыль, калі яго прынесьлі з мора крылы ветру: "Зь Вялікага мора да Міжзем'я прыйшоў я. Тут жытлавацьму, і нашчадкі мае да скону сусьвету".

Тады, шмат каму на дзіва, Арагорн не паклаў карону сабе на галаву, а вярнуў Фараміру з словамі:

– Шмат чыя праца й адвага дапамаглі мне атрымаць маю спадчыну. На знак таго я хацеў бы, каб карону прынёс мне Ахоўнік Пярсьцёнка, а Мітрандыр – паклаў яе на маю галаву, калі пажадае. Бо ён быў рухальнай сілаю ўсяго, што зьдзейсьнена, і гэта ягоная перамога.

Тады выйшаў наперад Фрода і, узяўшы ў Фараміра карону, прынёс яе Гэндальфу, а Арагорн схіліў калена, і Гэндальф паклаў Белы Вянец на яго чало й вымавіў:

– Пачынаюцца Дні Караля, і хай добраславяцца яны, пакуль трываюць стальцы Валараў!

А калі Арагорн паўстаў, усе замёрлі, прыціхшы, бо падалося, што пабачылі яго ўперш. Высокі, як каралі даўніны, ён узвышаўся над усімі, хто стаяў побач. Падаваўся старым зямнымі гадамі, але ў самым росквіце мужнасьці. Адвага ляжала на ягоным чале, сіла й ацаленьне жылі ў руках, і сьвятло зіхацела над ім. I Фарамір выклікнуў:

– Жыве кароль!

I ў гэты момант затрубілі ўсе трубы й горны, і крочыў наперад кароль Элесар, падышоў да бар'еру, і Хурын Ахоўнік Ключоў прыбраў перашкоду, і пад музыку арфаў, віёлаў ды флейтаў, пад чыстыя сьпевы прайшоў кароль засыпанымі квеценьню вуліцамі, і сягнуў Цытадэлі, і крочыў у яе. Сьцяг з Дрэвам і Зорамі залунаў на найвышэйшай вежы, і так пачалося праўленьне караля Элесара, пра якое распавядаецца ў мностве песьняў.

У часы ягоныя горад стаў найпрыгажэйшым, чым калі, прыгажэйшым нават, чым у дні першай сваёй славы, напоўніўся дрэвамі й вадаграямі, брамы ягоныя выкавалі зь міфрылю й сталі, вуліцы забрукавалі белым мармурам. У горадзе працаваў горны народ, і народ лесу з радасьцю наведваў яго, усё загаілася й выправілася, і будынкі напоўніліся жанчынамі й мужчынамі, і дзіцячым сьмехам, і ані сьляпога вакна не засталося, ані пустога двара, і пасьля сканчэньня Трэцяй эпохі сусьвету, у новым часе горад захаваў памяць і славу мінуўшчыны.

Днямі пасьля каранацыі кароль чыніў правасудзьдзе з свайго стальца ў Каралеўскай залі дый абвяшчаў выракі. Зьявіліся пасольствы ад шматлікіх народаў і земляў, ад Усходу й Поўдня, ад памежжаў Ліхалесься, з Дунлянду на захадзе. Кароль дараваў усходнікам, якія падпарадкаваліся яму дый адпусьціў дахаты вольнымі, замірыўся зь людзьмі Хараду. Вызваліў рабоў Мордару й аддаў ім у валоданьне землі вакол возера Нурнен. Шмат хто паўстаў перад каралём, каб атрымаць ушанаваньне ды ўзнагароду за адвагу. Апошнім жа на суд выклікалі ачольцу Варты Бэрэганда. I кароль прамовіў:

– Бэрэганд, твой меч праліў кроў у сьвятым месцы, ты зьдзейсьніў забароненае. Пакінуў пост без дазволу намесьніка альбо ачольцы. За тое здаўна пакараньнем – сьмерць. I вось я абвяшчаю вырак: твая віна даруецца за адвагу ў бітве й яшчэ болей за тое, што цябе вяла любоў да гаспадара Фараміра. Аднак ты мусіш пакінуць Варту Цытадэлі й сысьці прэч з гораду Мінас Тырыту.

Зьбялеў Бэрэганд, бо ў самае сэрца працяла яго, і апусьціў галаву. Але ж кароль дадаў:

– Так і мусіць адбыцца, бо ты прызначаны ў Белую харугву, ахову Фараміра, князя Ітыльёну, яе гетманам будзеш ды жыцьмеш у Эмін Арнене ў пашане й спакоі, служачы таму, дзеля чыйго жыцьця рызыкаваў усім.

Тады Бэрэганд, уразумеўшы каралеўскую ласку й справядлівасьць, задаволіўся і, схіліўшы калена, пацалаваў каралю руку дый сышоў у радасьці й спакоі. А Арагорн аддаў Фараміру Ітыльён у княжаньне й запрасіў яго жыць на пагор'і Эмін Арнен, адкуль відаць Мінас Тырыт.

– Бо, – патлумачыў кароль, – Мінас Моргул у Моргульскай даліне належыць зруйнаваць цалкам, і хоць, мажліва, з часам тое месца ачысьціцца, аніводны чалавек ня здолее жыць там цягам доўгіх гадоў.

А апошнім з усіх Арагорн павітаў Эямэра Роханскага. Яны абняліся, і Арагорн вымавіў:

– Паміж намі ня будзе гаворкі пра дарункі й сплаты ці пра ўзнагароду, бо мы браты. Шчасьлівай парою прымчаў Эёрл з Поўначы, і аніколі зьвяз людзкіх плямёнаў ня быў добраславёнейшым, бо аніколі плямёны нашы ня здраджвалі адно другому і аніколі ня здрадзяць. Цяпер, як ведаеш, Тэядэн Славуты ляжыць у скляпеньні на Рат Дынене, і там, калі пажадаеш, назаўжды застанецца сярод каралёў Гондару. Альбо, калі схочаш, мы прыедзем у Рохан і прывязем яго, каб спачыў ён сярод свайго народу.

I адказаў Эямэр:

– З дня, калі паўстаў ты перад мною зь зялёнай травы пагор'я, палюбіў я цябе, і любоў тая ня згіне. Але цяпер мушу выправіцца да свайго каралеўства, дзе шмат чаго трэба ацаліць і выправіць. Што ж тычыцца Загінулага, калі падрыхтуем усё, то вернемся па яго, а пакуль няхай спачывае спакойна.

А Эявін сказала Фараміру:

– Цяпер мушу вярнуцца да сваёй зямлі, і зірнуць на яе зноў, і дапамагчы брату ў ягонай працы. Калі пакладзем мы на вечны сон таго, каго я любіла як бацьку, я вярнуся.

Так міналі сьвяточныя дні. Восьмага траўня вершнікі Рохану скончылі зборы й выправіліся на Поўнач, а зь імі ад'ехалі й сыны Эльранда. Уздоўж шляху стоўпіліся людзі, ад брамы гораду да Пеленару, каб ухваліць дый ушанаваць іх. Тады тыя, што прыйшлі з далёкіх закрайнаў, вярнуліся дахаты, несучы з сабою радасьць, а ў горадзе шмат працоўных рук узяліся адстройваць і аднаўляць, гоячы шнары вайны й памяць цемры.

Хобіты яшчэ заставаліся ў Мінас Тырыце зь Ляголасам і Гімлі, бо Арагорн хацеў, каб Зьвяз пакуль не разыходзіўся.

– Усё ўрэшце сканчаецца, – казаў кароль, – але прашу вас пачакаць крыху, бо сапраўднае спаўненьне нашых дзеяў яшчэ не настала. Набліжаецца той дзень, якога я чакаў усе гады маёй сталасьці, і калі ён надыдзе, хачу, каб усе сябры былі побач з мною.

Але болей пра той дзень не казаў анічога.

Сябры Зьвязу й Гэндальф жылі разам у цудоўным доме, шпацыравалі навокал, прыходзілі й сыходзілі, калі жадалі. Фрода спытаў у Гэндальфа:

– Ці ведае вашаць, пра які дзень прамаўляў Арагорн? Нам добра тут і я не хачу сыходзіць, але дні зьбягаюць прэч, а Більба чакае нас. I Шыр таксама, бо мой дом там.

– Што тычыцца Більба, – адказаў Гэндальф, – ён чакае таго самага дня й ведае, што затрымлівае цябе. Што ж тычыцца хады часу, дык цяперака толькі травень, і поўнае лета яшчэ не прыйшло, і хоць шмат рэчаў падаюцца іншымі, нібы мінула суцэльная эпоха сьвету, насамрэч дрэвы й травы не састарэлі й на год, як ты крануўся зь месца.

– Піпін, ты казаў, што Гэндальф не такі ўтойлівы, як раней? – пацікавіўся Фрода. – Мяркую, тады ён папросту стаміўся ад клопатаў. Цяпер от выпраўляецца.

– Многія жадаюць ведаць загадзя, што кухары паставяць на стол, – зазначыў Гэндальф, – але той, хто гатуе бяседу, трымае таямніцу, бо зьдзіўленьне робіць словы пашаны гучнейшымі. I сам Арагорн чакае азнакі.

I вось надышоў дзень, калі Гэндальф некуды зьнік, і сябры Зьвязу дзівіліся, што гэта значыць. А Гэндальф яшчэ ўночы вывеў Арагорна за горад, да паўднёвых узножжаў Міндолуйну, і там яны знайшлі сьцежку, зробленую ў сівую даўніну. Ня шмат хто цяпер адважваўся крочыць па той сьцежцы, бо яна вяла высока ў горы да прошчы, якую наведвалі толькі каралі. Чараўнік і кароль крочылі па стромых схілах, пакуль ня выйшлі на высокае пласкагор'е ля самага сьнегу, што атуляў вяршыні пікаў, і была тая мясьціна проста над адхонам, што ўздымаўся над горадам. I там яны агледзелі зямлю, бо нарадзілася раніца, і далёка ўнізе зіхцелі гарадзкія вежы – нібы белыя парасткі, кранутыя сонцам, а ўся даліна Андуйну разьвінулася, быццам сад, і залаты туман агортваў горы Ценю. Па адзін бок іх абрысы абмяжоўваў шэры Эмін Мюйл, і Рэрас бліскаў далёкаю зоркай, а па другі бок цягнулася стужка ракі да самага Пеларгіру, а за ім сьвяціўся ад блізкага мора край нябёсаў.

– Вось тваё каралеўства, і сэрца большага каралеўства, што ўсталюецца, – вымавіў Гэндальф. – Трэцяя эпоха гэтага сьвету скончылася, пачынаецца новая. Твая задача: уладкаваць яе пачатак і захаваць тое, што магчыма. Бо хоць шмат чаго ўратаванае, нямала сыдзе. Скончылася ўлада Трох Пярсьцёнкаў. Усе землі, што бачыш, і ўсе краі за імі стануць жытлом людзей. Бо прыйшоў час панаваньня людзей, а Старэйшы народ мусіць сысьці – альбо згаснуць.

– Я добра тое ведаю, дарагі сябра, – адказаў Арагорн, – і ўсё-ткі хацеў бы, каб ты застаўся й радзіў мне.

– Я застануся, але на кароткі час. Мая эпоха Трэцяя. Я быў ворагам Саўрона, зараз жа задача выкананая. Неўзабаве я сыду. Цяжар ляжа на твае плечы й на плечы тваёй кравіны.

– Аднак я памру. Я сьмяротны чалавек, і хоць чыстай нумэнорскай крыві, і жыцьцё маё нашмат даўжэйшае за жыцьцё іншых, усё ж не такое доўгае яно. Калі тыя, што цяпер у матчыным лоне, народзяцца й састарэюць, тады я састарэю таксама. I хто заўладарыць Гондарам, хто глядзецьме на горад Гондару як на сваю каралеву, калі ня спраўдзіцца мая мара? Дрэва на Пляцы Вадаграю ўсё яшчэ засохлае й бясплоднае. Калі пабачу я знак, што так будзе не заўжды?

– Адвярніся ад зялёнага сьвету й зірні туды, дзе ўсё падаецца бясплодным і халодным!

Тады Арагорн азірнуўся на каменны схіл, што падымаўся да самых сьнягоў, і раптам зразумеў, што, самотнае, пасярод пустэчы калыхаецца адзінае жывое каліва. Ён ускараскаўся ўгару й пабачыў, што з самага сьнежнага краёчку выбіўся парастак дрэва, ня большы за тры ступні. Ужо выпусьціў ён маладыя лісточкі, доўгія й прыгожыя, цёмныя зьверху й срабрыстыя ўнізе, і на гонкай верхавінцы нёс адзінае малое суквецьце, і белыя пялёсткі ягоныя зьзялі, бы сьнег пад сонцам.

I Арагорн выклікнуў:

– Й-е! Утувьеньнес! Я знайшоў! Зірні: гэта ж нашчадак найстарэйшага з дрэваў! Але ж як ён патрапіў сюды? Бо яму ня больш як сем гадоў!

Падышоў Гэндальф, зірнуў і сказаў:

– Так, гэта насамрэч парастак роду Німлата сьветлага, з насеньня Галятыльёна, плода Тэльперыёна Шматыменнага, Найстарэйшага з Дрэваў. Хто скажа, як прарос ён тут у прызначаны час? Гэтае месца сьвятое, і да таго, як перарваўся каралеўскі род ці засохла дрэва, напэўна, плод ягоны пасадзілі тут. Бо кажуць, што калі зрэдку высьпявае плод, жыцьцё ў ім можа спаць цягам мноства доўгіх гадоў, і аніхто не прадкажа, калі яно абудзіцца. Запомні гэта. Бо калі пасьпее які плод, яго мусяць пасадзіць альбо род ягоны вымрэ ў гэтым сьвеце. Тут ляжаў ён між гор, рыхтык кроў Элендыля ў пустэчах Поўначы. А род Німлата старэйшы ад твайго, кароль Элесар.

Тады Арагорн асьцярожна паклаў руку на парастак – і вось цуд! – зусім зьлёгку чапляўся той за зямлю й пакінуў яе, не пашкодзіўшыся, і Арагорн прынёс каліва да Цытадэлі. Там ссохлае дрэва выкарчавалі, асьцярожна й беражліва, але не спалілі, а паклалі сярод цішыні Рат Дынену. Арагорн жа пасадзіў парастак ля фантану, і дрэўца неўзабаве прынялося, і на пачатку чэрвеня ўжо абсыпалі яго белыя кветкі.

– Азнака была дадзеная мне, – вымавіў Арагорн, – і дзень мой блізкі.

I выправіў аглядальнікаў на муры.

За дзень да летняга сонцавароту прыбылі вестуны ад Аман Дыну да гораду, кажучы, што едзе сьветлы народ з Поўначы й набліжаецца ўжо да муроў Пеленару. Тады кароль сказаў:

– Нарэшце яны прыйшлі! Няхай жа ўсе ў горадзе падрыхтуюцца!

I ў самы вечар сонцавароту, калі нябёсы пафарбаваліся сапфірава-блакітным і зазіхацелі на ўсходзе белыя зоркі, а захад зазалацеў і прахалоднае паветра напоўнілася сьвежым водарам, па Паўночным шляху прыбылі вершнікі да брамы Мінас Тырыту. Першымі ехалі Эльрохір і Эладан з срэбнай харугваю, тады – Гларфіндэль, Эрэстар ды мноства эльфаў Долага Яру, а за імі – панна Галадрыель і Келебарн, гаспадары Латлорыйну на белых конях, а зь імі мноства сьветлага народу іх зямлі, у шэрых корзнах зь белымі пэрламі ў валасах. Апошнім ехаў спадар Эльранд, наймагутнейшы сярод людзей і эльфаў, несучы жазло Анумінасу, а побач на шэрай кабыліцы сядзела ягоная дачка Арвэн, Вечаровая Зорка ягонага народу.

Калі Фрода пабачыў яе, зіхоткую ў сутоньні, з зоркаю на чале й салодкім водарам вакол, то сэрца ягонае варухнулася ў вялікім зьдзіўленьні, і ён сказаў Гэндальфу:

– Вох, разумею, чаму мы чакалі! Вось яно, сапраўднае сканчэньне. Цяпер ня толькі дзень стане паўнюткі хараством, але й ночы таксама, і добраславяцца яны, і ўсе начныя страхі сыдуць прэч!

Кароль павітаў гасьцей, і яны сышлі з коней. Эльранд перадаў каралю жазло й уклаў руку сваёй дачкі ў руку Арагорна, і разам прайшлі яны да Верхняга гораду, і ўсе зоры расквітнелі ў нябёсах. У дзень сонцавароту Арагорн, кароль Элесар, пашлюбаваўся з Арвэн Ундоміель у Горадзе Каралёў, і так скончыліся доўгія выпрабаваньні й чаканьні, і прызначанае споўнілася.

6. Мноства разьвітанняў

Калі дні вясельля й баляваньня скончыліся, сябры Зьвязу сабраліся дахаты. Фрода падышоў да караля, калі той сядзеў з каралеваю Арвэн ля вадаграю й падрослага заквітнелага дрэва, а каралева сьпявала песьню Валінору. Яны павіталі Фрода ўстаўшы, і Арагорн вымавіў:

– Ведаю, што хочаш сказаць: жадаеш вярнуцца дадому. Так, найдаражэйшы мой сябра, дрэва найлепей расьце ў краі, дзе гадаваліся ягоныя продкі. Хоць цябе заўжды будуць з радасьцю вітаць у любой краіне Захаду. I хоць мала ўслаўлены твой народ у паданьнях пра подзьвігі, цяпер слава ягоная будзе большай, чым у вялікіх каралеўстваў мінулага.

– Гэта праўда, я жадаю вярнуцца ў Шыр, – згадзіўся Фрода. – Але найперш хачу наведаць Долы Яр. Бо калі й не стае мне чагось у шчасьлівыя часіны тутака, дык гэта Більба; з горыччу пабачыў я, што яго няма сярод Эльрандавага почту.

– Ці ж дзіўна гэта, Ахоўнік Пярсьцёнка? – спытала Арвэн. – Бо ты ж ведаеш моц таго, што цяпер зьнішчанае. Усё зьдзейсьненае той сілаю цяпер адыходзіць прэч. Твой жа суродзіч валодаў гэтай рэччу болей за цябе. Паводле мерак вашага народу, ён у надта старых гадах і чакае цябе, бо ня выправіцца болей ані ў якія доўгія вандроўкі, апрача адной.

– Тады прашу дазволу рушыць да яго як мага хутчэй.

– Праз сем дзён выправімся ўсе разам, – прапанаваў Арагорн. – Бо мы вандравацьмем поруч з табою далёка, да самага Рохану. Праз тры дні Эямэр вернецца сюды па Тэядэна, каб забраць яго для пахаваньня на зямлі Ўкрайны, і мы паедзем туды разам зь ім, каб ушанаваць загінулага. А зараз перад табою я пацьвярджаю словы, прамоўленыя Фарамірам: назаўжды вольны ты рушыць у каралеўстве Гондар куды заўгодна, і паплечнікі твае таксама. I калі б былі якія падарункі, адпаведныя тваім подзьвігам, я даў бы іх табе. А так: бяры з сабою, што пажадаеш, і едзь у вялікай пашане, як магутны князь.

– Я дам табе падарунак, – азвалася каралева Арвэн. – Бо я – дачка Эльранда. Я не паеду зь ім да Заваняў, бо перад мною быў выбар Люціень, і я абрала, як яна, асалоду й горыч. Але замест мяне выправісься ты, Ахоўнік Пярсьцёнка, калі надыдзе твой час і калі ты пажадаеш. Калі раны твае стануць горам і памяць ношы не палегчае, тады зможаш ты сысьці на Захад, каб там загаіць раны й стому. А цяпер насі гэта на памяць пра Эльфаў Камень і Вечаровую Зорку, з чыімі лёсамі пераплёўся твой.

I яна зьняла з шыі срэбны ланцужок зь белым каменем, падобным да зоркі, і надзела Фрода.

– Калі ўспаміны пра жах і цемру патурбуюць цябе, – вымавіла каралева, – ён прынясе палёгку.

Як і казаў кароль, праз тры дні прыбыў Эямэр Роханскі, і разам зь ім – эярэд найлепшых рыцараў Украйны. Яго шчыра павіталі, і калі ўсе паселі за сталом Мэрэтранду, Вялікай залі баляваньняў, Эямэр пабачыў хараство паннаў, што сядзелі непадалёк, і ягонае сэрца напоўнілася вялікім зьдзіўленьнем. Перад сыходам на адпачынак ён адшукаў гнома Гімлі:

– Гімлі, сын Глойна, ці напагатове твая сякера?

– Не, гаспадару, – адказаў гном, – але няшмат часу мне трэба, каб узяць яе, калі ёсьць у тым неабходнасьць.

– Ёсьць ці не – меркаваць табе. Бо пасьпешлівыя словы пра панну Залатога лесу яшчэ ляжаць паміж намі. А зараз я пабачыў яе на свае вочы.

– Ну дык, спадару, што ты скажаш?

– На жаль, я не магу сказаць, што яна найпрыгажэйшая!

– Тады я пайшоў па сякеру.

– Спачатку выслухай маё тлумачэньне. Калі б я пабачыў яе сярод іншых, згадзіўся б з усім, што ты казаў, дый дадаў шмат свайго. Але цяпер першая для мяне – каралева Арвэн Вечаровая Зорка, і я гатовы біцца за яе з кожным, хто аспрэчыць мае словы. Ці слаць мне па меч?

Тут Гімлі нізка пакланіўся й вымавіў:

– Не, я задаволены тваім тлумачэньнем, кароль Украйны. Ты абраў Вечар, а мая любоў аддадзеная Раніцы. Прадбачыць маё сэрца, што неўзабаве яна назаўжды пакіне нас.

Нарэшце надышоў дзень ад'езду, і вялікі й пышны картэж ужо падрыхтаваўся выправіцца з гораду на Поўнач. Тады каралі Гондару й Украйны крочылі да сьвятога месца, да магільняў Рат Дынену вынесьлі прэч караля Тэядэна на залатых драгах дый прайшлі праз горад у маўчаньні. Усклалі драгі на вялікі воз, абкружаны вершнікамі Рохану, з каралеўскаю харугваю наперадзе. Мэры, як збраяносец караля, ехаў на возе, каб ахоўваць каралеўскі рыштунак.

Для астатніх сяброў Зьвязу адшукалі адпаведных конікаў. Фрода з Сэмам ехалі побач з Арагорнам, Гэндальф скакаў на Ценяры, Піпін – разам з рыцарамі Гондару, а Ляголас з Гімлі, як і заўсёды, разам на Арадзе.

Паехала таксама і каралева Арвэн, і Келебарн з Галадрыельлю дый іхні почт, і Эльранд з сынамі, князі Дол Амрату і Ітыльёну дый мноства ачольцаў і рыцараў. Аніколі аніякі кароль Украйны ня меў гэткага суправаджэньня, як Тэядэн, сын Тэнгела, на шляху да сваёй радзімы.

Спакойна, нясьпешна сягнулі Анарыёну, і ўехалі ў Шэры лес пад Аман Дынам, і там пачулі нібыта погук барабанаў у гарах, хоць анічога жывога не было відаць. Тады Арагорн загадаў трубіць у горны, і герольды абвесьцілі:

– Гляньце ж на прышэсьце караля Элесара! Ён аддае лес Друядан назаўжды Ган-буры-Гану й ягонаму народу, і ад гэтага часу аніводны чалавек ня крочыць сюды бязь іхняга дазволу!

Тады барабаны заракаталі гучней і раптам змоўклі.

Нарэшце праз пятнаццаць дзён вандроўкі картэж з каралём Тэядэнам празь зялёныя палі Рохану сягнуў Эдорасу, і там усе вандроўнікі адпачылі. Залатую залю прыбралі прыгожымі габэленамі, яна напоўнілася сьвятлом, і ў ёй зладзілі баляваньне, найлепшае з самых часоў яе пабудовы. Праз тры дні людзі Ўкрайны падрыхтавалі пахаваньне Тэядэну: яго паклалі ў каменным доме разам з зброяю й мноствам файных рэчаў, якімі ён валодаў, і насыпалі над домам вялікі курган, і пакрылі зялёным дзёрнам зь белымі сімбельмунамі. Цяпер восем курганоў высіліся на ўсходнім баку Магільнага поля.

Пасьля вершнікі каралеўскай аховы на белых конях гарцавалі вакол кургану, сьпяваючы песьню пра Тэядэна, сына Тэнгела, якую склаў мэнэстрэль Глэявінэ. Пасьля гэтай песьні Глэявінэ болей не вершаваў. Павольныя сьпевы вершнікаў усхвалявалі сэрцы нават тым, хто не разумеў мовы, а словы запальвалі сьвятлом вочы людзей Украйны, калі чулі яны зноў, як грукаталі капыты паўночнай коньніцы й як голас Эёрла разносіўся над полем Келебранты, і плынеў далей расповед пра каралёў, і роў ізноў Хельмаў рог у гарах, і паўставала Цемра, і выходзіў супраць яе кароль Тэядэн, і мчаў скрозь Цень ды полымя бітвы, і гінуў магутна ў той самы час, калі сонца, вярнуўшыся па-за ўсялякай надзеяй, зіхацела раніцаю над Міндолуйнам.

Мэры стаяў ля ўзножжа зялёнага кургану й плакаў, а калі песьня скончылася, выгукнуў:

– Кароль Тэядэн, кароль Тэядэн! Бацькам стаў ты мне, хоць і на кароткі час! Бывай!

Калі скончылася пахаваньне й сьцішылася жаночае галашэньне, а Тэядэн нарэшце спачыў у сваім скляпеньні, тады сабраўся народ у вялізнай Залатой залі на баляваньне, каб адагнаць тугу. Бо Тэядэн пражыў поўныя гады й памёр у гонары ня меншым, чым ягоныя найвялікшыя продкі. А калі надышоў час паводле роханскага звычаю выпіць за памяць каралёў, наперад выйшла Эявін, панна Рохану, залатая як сонца й белая як сьнег, і паднесла паўнюткі куфаль Эямэру.

Тады паўсталі мэнэстрэль і майстра веды дый назвалі імёны каралёў Украйны паводле іхняй чаргі: Эёрл Малады, і Брэга, будаўнік залі, і Альдар, брат Бальдара Нешчасьлівага, і Фрэя, і Фрэявінэ, і Гольдвінэ, і Дэяр, і Грам, і Хельм, хто ператрываў у Хельмавым Яры нашэсьце ворагаў на Ўкрайну. Тое былі дзевяць курганоў з заходняга боку, бо тады перарвалася чарга ад бацькі да сына, і пачаліся курганы на ўсходнім баку: Фрэялаф, сын Хельмавай сястры, і Леяфа, і Вальда, і Фолька, і Фольквінэ, і Фэнгел, і Тэнгел, і Тэядэн апошні. Калі найменавалі Тэядэна, Эямэр асушыў келіх, і панна папрасіла прыслужнікаў напоўніць куфлі, і ўсе ў залі паўсталі й выпілі за новага караля, гукаючы:

– Хай жыве Эямэр, кароль Украйны!

Нарэшце, калі баляваньне падышло да сканчэньня, Эямэр падняўся й абвесьціў:

– Цяпер – пахавальнае баляваньне караля Тэядэна, але я распавяду вам вестку радасьці, і кароль Тэядэн не пакрыўдзіцца з таго, бо заўжды бацькам быў ён для Эявін, маёй сястры. Пачуйце ж, усе мае госьці, цудоўны народ мноства краінаў і земляў, шляхетнейшага аніколі не зьбіралася раней у гэтай залі! Фарамір, намесьнік Гондару, князь Ітыльёну, просіць Эявін, панну Рохану, стаць ягонай жонкаю, і яна згодная на тое. Таму перад усімі вамі абвяшчаюцца іхнія заручыны!

Тады паўсталі Фарамір з Эявін, рука ў руцэ, і ўсе выпілі за іх дый парадаваліся.

– Так, – сьцьвердзіў Эямэр, – сяброўства Ўкрайны й Гондару злучанае новым зьвязам, і з таго яшчэ болей радасна мне.

– Шчодры ж ты, кароль Эямэр, аддаеш Гондару найсьвятлейшы скарб свайго каралеўства! – вымавіў Арагорн.

А Эявін зірнула ў вочы Арагорну й папрасіла:

– Пажадай жа мне радасьці, гаспадару мой і ацаляльніку!

I ён адказаў:

– Я зычыў табе радасьці зь першага ж імгненьня, калі ўбачыў цябе. I сэрца маё ацаляецца, пабачыўшы тваю радасьць.

Калі скончылася баляваньне, тыя, каму належала выпраўляцца, Арагорн з рыцарамі, эльфы Лорыйну й Долага Яру, папрасілі дазволу ў караля Эямэра й падрыхтаваліся ў дарогу, але Фарамір зь Імрахілем засталіся ў Эдорасе. Арвэн Вечаровая Зорка засталася таксама й разьвіталася з сваімі братамі. Аніхто ня бачыў яе апошняй сустрэчы з бацькам, Эльрандам, бо яны падняліся ў горы й там доўга размаўлялі. Горкае разьвітаньне, якому доўжыцца да скону сьвету.

Перад тым як госьці рушылі ў вандроўку, да Мэры прыйшлі Эямэр з Эявін, кажучы:

– Бывай жа, Мэрыядок з Шыру, чарнік Украйны! Удачы табе на шляху, і хутчэй вяртайся да нашай радасьці!

– Каралі даўніны падаравалі б табе столькі, што ты ня здолеў бы зьнесьці, за подзьвігі на полі Мундбургу, – вымавіў Эямэр, – але ж анічога не пажадаў ты, кажучы, што досыць табе дадзенай колісь зброі. З тым даводзіцца, на жаль, пагадзіцца, бо я ня маю падарунку, вартага тваёй адвагі, але сястра мая просіць цябе прыняць малую рэч на памяць пра Дэрнхельма і рогі Ўкрайны, што загулі на зыркім сьвітанку.

Тады Эявін дала Мэры старажытны рог на зялёнай перавязі, малы, але ж вельмі файна выраблены з чыстага срэбра. З вычаканенымі вершнікамі, што адзіным шэрагам, віючыся вакол рога, гарцавалі ад наверша да раструба, з рунамі вялікай моцы.

– Тое – старажытная каштоўнасьць нашага роду, – патлумачыла Эявін. – Зрабілі яго гномы, і быў ён у скарбніцы цмока Скаты. З Поўначы прынёс яго Эёрл Малады. Той, хто задзьме ў гэты рог у гадзіну патрэбы, застрашыць ворагаў і ўзбадзёрыць сэрцы сяброў, і, пачуўшы, яны пасьпяшаюць на дапамогу.

Мэры прыняў рог, бо немагчыма было адмовіцца, і пацалаваў Эявін руку. А кароль і ягоная сястра абняліся зь ім і разьвіталіся.

Цяпер усе госьці падрыхтаваліся да ад'езду. Выпілі апошнюю, разьвітальную, страмянную чару дый разьвіталіся ў вялікай узаемнай пашане й моцным сяброўстве. Сягнуўшы Хельмавага Яру, адпачывалі два дні. Там Ляголас выканаў абяцаньне й наведаў з Гімлі Зіхоткія пячоры, а калі яны вярнуліся, эльф быў маўклівы й казаў толькі, што адзіны Гімлі здольны абраць словы, каб распавесьці пра іх.

– Аніколі раней нат не набліжаўся гном да перамогі над эльфам у майстэрстве словаў, – казаў ён, – цяпер засталося толькі рушыць да Фангарну, каб сплаціць рахунак!

Ад Цясьніны выехалі да Ізенградку й убачылі, чым бавіліся энты. Зруйнавалі цалкам ды вынішчылі дашчэнту ўсё кольца скалаў, а зямлю зрабілі сапраўдным садам. Тут пабег струмень, а пасярэдзіне легла чыстае возера, зь якога ўздымалася вежа Ортанку, высокая й недасягальная, і чорны камень яе люстраваўся ў вадзе.

Колькі часу вандроўнікі счакалі перад былою брамаю Ізенградку, на месцы яе стаялі, нібы вартавыя, два высокія дрэвы, адсюль пачыналася сьцяжына па зялёнай лугавіне да Ортанку. Зьдзіўленыя, глянулі вандроўнікі на справу энтавых рук, але спачатку нікога паблізу не пабачылі. Аднак неўзабаве пачулі покліч: "Ху-ум-хомм, хуўм-хомм!" – і на сьцязе зьявіўся разам з Хуткасьценем Дрэвабарод, каб павітаць гасьцей.

– Калі ласка, у Дрэвагароджу Ортанку! – вухнуў Дрэвабарод. – Я ведаў, што вы набліжаецеся, але ж было шмат працы ў верхняй даліне, і засталося яшчэ нямала. Але ж я чуў: вы таксама на поўдні ды на ўсходзе не ленаваліся. Добра ўсё выйшла, вельмі добра.

I Дрэвабарод ухваліў усе зьдзяйсьненьні, пра якія, відавочна, ведаў да дробязяў, а пасьля запытальна зірнуў на Гэндальфа.

– Ну, што ж цяпер? – спытаў у чараўніка. – Ты выявіў сябе наймагутнейшым, усе твае высілкі далі плады, усё атрымалася. Што рабіцьмеш? I чаму прыехаў сюды?

– Каб пабачыць тваю працу, мой сябра, – адказаў Гэндальф, – і падзякаваць табе за дапамогу ва ўсім, чаго мы сягнулі.

– Хумм, але, тое цалкам слушна, – зазначыў Дрэвабарод. – Бо энты, безумоўна, сваю ролю згулялі. I ня толькі з гэтым, хумм, клятым дрэвагубцам, што тут жытлаваў. Бо ж набеглі вялізным натоўпам гэтыя, бурарум, лютавокія-чарнарукія-крываногія-каменнасэрцыя-кіпцюрастыя-бруднабрухія-крывапрагныя, марымайтэ-сінкахонда, хумм, ну, раз вы такі пасьпешлівы народ, а іхняе поўнае імя доўжыцца гады нашых пакутаў ад іх, скажу: оркаў набегла пошасьць. Зь Вялікай ракі зьявіліся, ды з Поўначы спусьціліся, ды запаланілі ўсё вакол лесу Лаўрэліндарэнан, а ўсярэдзіну не прайшлі, дзякаваць Вялікім, што тут вось перад мною, – ён пакланіўся пану і паньне Лорыйну. – I тыя самыя мярзотныя пачвары надта зьдзівіліся, сустрэўшы нас у роханскіх панізьзях, бо ня чулі пра нас раней, хоць ня чулі й лепшыя народы. Няшмат тых оркаў засталося, каб нагадаць пра нас сьвету, бо мала хто ўцёк, дый тыя амаль усе дасталіся рацэ. Вам пашчасьціла, бо калі б яны не перастрэлі нас, тады кароль травяных палёў далёка ня зьехаў бы, а калі б зьехаў, яму не было б куды вяртацца.

– Мы добра ведаем гэта, – пацьвердзіў Арагорн, – і аніколі не забудземся ані ў Мінас Тырыце, ані ў Эдорасе.

– Аніколі – надта доўгае слова нават для мяне, – усьміхнуўся Дрэвабарод. – Не забудуць, пакуль трывае тваё каралеўства, ты маеш на ўвазе, але ж доўгенька яму давядзецца стаяць, каб тое падалося доўгім энтам.

– Пачынаецца новая эпоха, – заўважыў Гэндальф, – і ў ёй, магчыма, каралеўствы людзей перажывуць цябе, сябра мой Фангарне. Але ж скажы мне: што з маім даручэньнем? Як там Саруман? Ці не стаміў яго яшчэ Ортанк? Бо мне не падаецца, што зьмены навокал ён успрыняў як паляпшэньне відарысу з вакна.

Дрэвабарод зноў зірнуў на Гэндальфа доўга й запытальна, амаль хітра, як падалося Мэры.

– А-а, – уздыхнуў неўзабаве. – Я так і думаў, што ўрэшце ты дабярэсься дагэтуль. Ці стаміў яго Ортанк? Надта стаміў апошнім часам, і ня так уласна вежа, як мой голас ля яе. Хумм! Доўгія я распавядаў яму гісторыі ці, прынамсі, такія, што лічацца доўгімі для вас.

– Тады чаму ж ён слухаў іх? Ці ты патрапіў у Ортанк? – спытаў чараўнік.

– Хуўм, не, ня ў Ортанк! Але ж ён падыходзіў да вакна й слухаў, бо аніякім іншым чынам навінаў дастаць ня мог, і хоць ненавісныя былі яму тыя зьвесткі, ён іх прагнуў, а я паклапаціўся, каб ён выслухоўваў усё-ўсенька. А да навінаў я дадаў шмат такога, над чым яму карысна б было задумацца. Вось ён і стаміўся. Заўжды быў такі пасьпешлівы. Тое яго й згубіла.

– Я заўважаю, мой даражэнькі Фангарне, што зь вялікаю настойлівасьцю кажаш ты "жыў", "быў", "стаміўся". А як наконт "жыве" ці "стаммяецца"? Ён што, памёр?

– Не, наколькі я ведаю, не памёр. Але сышоў. Так, сем дзён як сышоў. Няшмат засталося ад яго ранейшага, калі выпаўз у сьвет, а што тычыцца ягонага паўзучага служкі, дык той увогуле падаўся блядным ценем. Не кажы мне, Гэндальфе, што я абяцаў пільна вартаваць яго, я добра памятаю. Але жусё зьмянілася. Я надзейна трымаў яго, каб ён не нарабіў шкоды, і ён страціў магчымасьць шкодзіць. Мусіш ведаць, Гэндальфе, што болей за ўсё я ненавіджу трымаць у няволі жывых істотаў, нават такіх пачвараў не ўтрымаю я пад замком безь вялікай патрэбы. Зьмяя бязь іклаў няхай паўзе куды пажадае.

– Верагодна, ты маеш рацыю, – згадзіўся Гэндальф. – Але гэтая зьмяя мае шчэ адзіны клык, мяркую. Атрута ў ягоным голасе захавалася, і, лічу, ён пераканаў цябе, нават цябе, Дрэвабарод, знайшоў слабое месца ў тваім сэрцы. Ну, ён сышоў, і анічога болей тут ня скажаш. А вежу Ортанку варта вярнуць каралю, якому яна й належыць. Хоць мо яна яму не патрэбная.

– Тое пабачым пазьней, – сказаў Арагорн. – Але ж я даю энтам усю гэтую даліну, каб яны рабілі зь ёй, што пажадаюць, з адзінай умоваю: каб вартавалі Ортанк і каб ніхто ня мог увайсьці туды без майго дазволу.

– Вежа зачыненая, – патлумачыў Дрэвабарод. – Я прымусіў Сарумана замкнуць яе й аддаць мне ключы. Яны ў Хуткасьценя.

Хуткасьцень пакланіўся (быццам дрэва нахілілася пад ветрам) дый працягнуў Арагорну два вялікія чорныя ключы, вычварныя, злучаныя сталёвым кольцам. Кароль прамовіў:

– Вось я зноў кажу вам: дзякуй. I разьвітваюся. Няхай разрастуцца вашы лясы ў супакоі. Калі гэтая даліна запоўніцца, ёсьць прыдатнае месца на захад ад гор, дзе вы жылі калісьці.

Твар Дрэвабарода спахмурнеў:

– Лясы могуць вырасьці й памножыцца, але ня энты. Бо ж энцянятаў няма.

– І ўсё-ткі, магчыма, цяпер у вашых пошуках болей надзеі, – заўважыў Арагорн. – Бо адкрыліся землі на ўсходзе, што раней доўгі час былі закрытыя.

Але Дрэвабарод пахітаў галавою й вымавіў:

– Надта далёка. I людзей зашмат у нашыя дні. Але ж я забываюся на ветлівасьць! Ці не застаняцеся тут, не адпачняце крышачку? Мо хто з вас захоча праехаць праз Фангарн, каб скараціць шлях дахаты?

Ён зірнуў на Келебарна з Галадрыельлю.

Але ўсе, апрача Ляголаса, паведамілі, што мусяць зараз разьвітацца й выправіцца хто на поўдзень, хто на захад.

– Ну, Гімлі, рушма! – абвесьціў Ляголас. – Цяпер з Фангарнавага дазволу я наведаю найглыбейшыя мясьціны Энтавага лесу й угледжу дрэвы, якіх ня ўбачыць анідзе болей у Міжзем'і. А ты выправісься з мною паводле твайго слова, і гэткім чынам разам скіруймася ў вандроўку да нашых земляў у Ліхалесьсі й далей.

Гімлі, пагадзіўся, хоць і безь вялікай радасьці.

– Вось і сканчэньне Зьвязу Пярсьцёнка, – вымавіў Арагорн. – Спадзяюся, што неўзабаве вы вернецеся да маёй зямлі з дапамогаю, якую абяцалі.

– Мы прыйдзем, калі нашы гаспадары дазволяць, – пацьвердзіў Гімлі. – Ну, бывайце, мае хобіты! Вы бясьпечна сегняце сваіх хатаў, і я буду спаць спакойна, не турбуючыся за вас. Мо зьлістуемся, калі надарыцца магчымасьць, а некаторыя з нас, мяркую, і спаткаюцца, але, баюся, усім разам нам аніколі болей не сустрэцца.

Тады Дрэвабарод разьвітаўся з кожным па чарзе й тры разы павольна ды з глыбокай павагаю пакланіўся Келебарну й Галадрыелі.

– Доўгія, доўгія гады мінулі з часу, калі сустракаліся мы ля караніскаў ды вецьця. А ванімар, ванімальён настар'і! Сумна, што стрэліся мы так блізка да самага канца. Бо сусьвет зьмяняецца: я смакую тое ў водах, адчуваю ў зямлі, удыхаю з паветрам. Мяркую, нам больш не спаткацца.

– Ня ведаю, Найстарэйшы, – уздыхнуў Келебарн.

А Галадрыель дадала:

– У Міжзем'і нам больш не спаткацца, хіба ў тую часіну, калі землі, што зараз пад хвалямі мора, падымуцца зноў. Тады пад вербалозам Тасарынану, мажліва, і сустрэнемся мы ўвесну. Бывай!

Апошнімі разьвіталіся з старым энтам Мэры й Піпін, і ён павесялеў, пазіраючы на іх.

– Гэй, веселуны мае, – спытаўу іх, – ці ня вып'еце шчэ глыток з мною да ад'езду?

– Вядома ж! – усклікнулі абодва, і ён адвёў іх пад цень аднаго з дрэваў, дзе стаяў вялізны каменны гарлач.

Дрэвабарод напоўніў тры куфлі, і сябры выпілі, а тады пабачылі, як дзіўна паглядае энт на хобітаў па-над ускрайкам свайго куфля.

– Асьцярожней, асьцярожней! – папярэдзіў Дрэвабарод. – Вы ўжо добра вырасьлі зь мінулай нашай стрэчы.

Яны зарагаталі й асушылі куфлі нагбом.

– Файна, да сустрэчы! – сказаў энт. – I не забудзьцеся: калі пачуеце якія весткі пра энтавак у вашых землях, дашліце мне навіны.

Махнуў вялізманымі рукамі ўсім дый пайшоў прэч, пад дрэвы.

Цяпер ужо вандроўнікі ехалі хутчэй. Сягнулі Брамы Рохану, і Арагорн разьвітаўся зь імі на тым самым месцы, дзе Піпін зазірнуў у палантыр Ортанку. Хобіты затужылі, бо Арагорн правёў іх праз мноства небясьпек і ніколі ня схібіў.

– Вось бы нам камень, каб бачыць у ім усіх сяброў! – уздыхнуў Піпін. – I каб перамаўляцца зь імі здалёк.

– Зараз застаўся адзіны, якім магчыма карыстацца, – зазначыў Арагорн. – Бо ты не пажадаеш убачыць тое, што паказвае камень Мінас Тырыту. А палантыр Ортанку застанецца ў караля, каб бачыць, што адбываецца ў каралеўстве й што робяць падначаленыя. I не забывайся, Перыгрын Хват, хто ты – рыцар Гондару. I я не вызваляю цябе ад тваёй службы. Цяпер адпускаю, але магу заклікаць назад. Памятайце, дарагія сябры, што маё каралеўства таксама й на Поўначы, і я неўзабаве прыйду й туды.

Арагорн разьвітаўся з Келебарнам і Галадрыельлю, і панна сказала яму:

– Эльфаў смарагд, скрозь цемру сягнуў ты сваёй надзеі, і маеш зараз усё, чаго жадаў. Выкарыстай жа плённа свае дні!

I Келебарн дадаў:

– Бывай, сваяк мой! Няхай лёс твой будзе адрозным ад майго й каштоўнасьць твая застанецца з табою да скону тваіх дзён!

З тым ад'ехалі прэч. Была гадзіна заходу сонца, і калі праз пэўны час сябры азірнуліся, пабачылі: Кароль Захаду сядзіць на кані, ягоныя рыцары вакол яго, нізкае сонца асьвяціла іх, збруі зазіхцелі золатам, а белая Арагорнава корзна сталася вогненнай. Арагорн падняў над галавою зялёны камень, і той зялёным полымем бліснуў зь ягонай рукі.

Неўзабаве картэж зьменшаў. Спусьціліся па Ізене, збочылі на захад, праехаўшы праз Браму да запустэчаных земляў, а тады павярнулі на поўнач, перасекшы мяжу Дунлянду. Тутэйшыя жыхары ўцякалі й хаваліся, бо баяліся эльфаў, надта ж мала іх завітвала ў гэты край. Вандроўнікі не зьвярталі ўвагі, бо ехалі вялікай суполкаю й былі добра забясьпечаныя ўсім неабходным. Рушылі як хацелі, не сьпяшаючыся, намёты ставілі дзе падабалася.

На шосты дзень ад разьвітаньня з каралём праехалі празь лес, што чапляўся за пагоркі падэшваў Туманных гор, якія цяпер цягнуліся праваруч. Калі на сутоньні зноў выехалі на адкрытую роўнядзь, дагналі старога: ён ішоў абапіраючыся на кульбу, апрануты быў у брудна-белыя лахманы, а ля ног ягоных кешкаўся другі жабрак, згорблены й плаксівы.

– Ну, Сарумане, куды кіруесься? – спытаў Гэндальф.

– А табе што? – гыркнуў той. – Ці ты мо загадаеш мне, куды йсьці, мала маёй паразы?

– Ты ведаш адказ, – вымавіў Гэндальф. – Не і не. У любым выпадку час маёй працы падышоў да канца. Кароль прыняў яе цяжар на сябе. Калі б ты пачакаў у Ортанку, пабачыў бы яго, і ён надарыў бы цябе сваёй міласэрнасьцю й мудрасьцю.

– Тым больш нагодаў сысьці раней, бо мне ані таго, ані другога ад яго ня трэба. Насамрэч, калі хочаш пачуць адказ на сваё першае пытаньне, дык вось ён: я іду прэч зь ягонага каралеўства.

– Тады ты зноў абраў ня той шлях, – заўважыў Гэндальф, – і я ня бачу надзеі ў такой вандроўцы. Ці прымеш ты нашу дапамогу? Бо мы яе табе прапануем.

– Мне? Не, калі ласка, ня трэба пасьміхацца, пазіраючы на мяне! Мне больш даспадобы вашая суворасьць. Што ж тычыцца вунь той панны, я ёй не давяраю. Яна заўжды ненавідзела мяне й пляткарыла табе на карысьць. Не сумняюся: яна прывяла цябе сюды дзеля вашага задавальненьня, каб вы пакпілі з майго жабрацтва. Калі б толькі даведаўся раней пра вас, пайшоў бы іншым шляхам, каб пазбавіць вас гэткай асалоды.

– Сарумане, – уздыхнула Галадрыель, – у нас іншыя клопаты й мэты, якія нам падаюцца значна больш істотнымі, чым кепікі зь цябе. Кажы лепей: удача зноў напаткала цябе, бо цяпер маеш апошні шанец.

– Калі насамрэч апошні, тады я задаволены, не давядзецца турбавацца, зноў адмаўляючыся. Мае надзеі парушаныя, аскубкаў тваіх мне ня трэба – калі яны ў цябе яшчэ засталіся, – на момант ягоныя вочы ўспыхнулі полымем. – Ідзіце! Не дарма я столькі вывучаў пярсьцёнкі! Вы самі сябе асудзілі й ведаеце гэта. Мне будзе спакайней у маіх вандроўках, бо ведаю: разбураючы мой дом, вы бурылі й свой. "Дзе ж той карабель, што мяне панясе да Неўміручай зямлі?" – пакпіў Саруман. – Сівы будзе той карабель, паўнюткі прывідаў.

Саруман зарагатаў, але хрыпла й агідна.

– Ну, устань, ёлупень! – гыркнуў на жабрака, што сядзеў на зямлі, дый тыцнуў яго кіем. – Паварочвайся! Калі гэткія шляхцюкі пруцца нашым шляхам, дык нам трэба збочваць. Уставай! А тое ані дробкі на вячэру не атрымаеш!

Жабрак павярнуўся й пакульгаў прэч зь енкам:

– Бедны стары Грыма! Бедны Грыма! Заўжды б'юць, заўжды клянуць! Як я яго ненавіджу! Калі б я здолеў пакінуць яго!

– Дык пакінь! – прапанаваў Гэндальф.

Але Грыма толькі кінуў хуткі пераляканы позірк бляклых вачэй на Гэндальфа дый паклыпаў хуценька ўвасьлед за Саруманам. Калі пара недарэкаў, мінуючы картэж, праходзіла ля хобітаў, Саруман спыніўся, пазіраючы на іх. Яны ж глянулі на яго з спачуваньнем.

– Дык вы таксама тут, каб пакпіць зь мяне, мае недаросьлікі? – спытаў Саруман. – Вам і клопату няма, чаго не стае жабраку? Бо ў вас жа ўсё ёсьцека: ежа й файная вопратка ды найлепшыя зёлкі для вашых люлек. Ну, дык я ведаю, ведаю, адкуль яны! Панюшкі не дасьце жабраку, га?

– Даў бы, каб было, – адказаў Фрода.

– Я аддам, што засталося. Зараз, пачакай крыху, – сказаў Мэры ды, сышоўшы з поні, зашнарыў у торбе пры сядле.

Неўзабаве знайшоў і працягнуў Саруману скураную кеску.

– Бяры, калі ласка, бо мы знайшлі гэта на руінах Ізенградку, – патлумачыў Мэры.

– Маё, маё, так, і шмат сплочана за тое, – выгукнуў Саруман, учапіўшыся ў кеску. – Але ж гэта толькі для віду, бо ўпэўнены: вы нахапалі значна болей! Ну, усё ж жабрак мусіць быць удзячным, калі злодзей вяртае хоць каліўца былой маёмасьці. Вам усё прыдасца, калі вернецеся дахаты й вам меней спадабаецца ў Паўднёвым падзеле, чым чакаеце! Хай жа доўга не хапацьме ў вашай краіне люлькавых зёлак!

– Вось табе й дзякуй! – толькі й вымавіў Мэры. – А ну-тка вярні кеску, яна мая й правандравала з мною шмат. Загарні зёлку ва ўласныя анучы.

– Злодзею – злодзеева! – гыркнуў Саруман, павярнуўшыся да Мэры сьпінаю, пнуў нагой Зьмеяротага, і ўдвох яны рушылі да лесу.

– Ну, як вам тое падабаецца? – зьдзівіўся Піпін. – А як наконт падпільнаваць нас, схапіць, параніць ды валачы рукамі оркаў праз увесь Рохан?

– Ага! – вымавіў Сэм раздумліва. – Ён сказаў: сплочана. Якім жа чынам, цікава мне? I нешта не падабаюцца мне ягоныя словы пра Паўднёвы падзел. Час нам вяртацца дахаты.

– Упэўнены, што так, – пагадзіўся Фрода. – Але ж мы не патрапім хутчэй дадому, калі хочам пабачыць Більба. Што ні здарылася б, я перш за ўсё – у Долы Яр.

– Так, мяркую, табе й лепей зрабіць, – згадзіўся Гэндальф. – Але ж як шкада Сарумана! Баюся, анічога болей зь яго не атрымаецца. Згніў суздрам. Усё адно ня ўпэўнены, што Дрэвабарод зрабіў слушна. Мяркую, Саруман яшчэ здатны на якое дробнае паскудзтва.

Наступным днём рушылі па паўночным Дунляндзе, дзе цяпер ніхто ня жыў, хоць краіна была зялёная й прывабная. Верасень наведаў яе, прыбраны залатымі днямі й срэбнымі начамі, сябры ехалі павольна, атрымліваючы асалоду, так сягнулі ракі Лебядзіцы й старога броду на ўсход ад вадаспадаў, якімі рака раптоўна абрыналася ў панізоўі. Далёка на захад цягнуліся багны й разьлівы з россыпам выспачак, між якіх рака вілася да Шэраводзьдзя. Безьліч лебедзяў гнездавала ў гэтых чаротавых краёх.

Дабраліся да Эрэгіёну, і нарэшце на зыркім сьвітанку, прабліснулым над сьветлымі туманамі, вандроўнікі зь лягеру, разьбітым на нізкім пагорку, зірнулі на ўсход і ўбачылі, як сонца кранае тры горныя пікі, якія мкнуць высока ў нябёсы, працінаючы аблокі: Карадрас, Келебдыл і Фануйдхал. Картэж наблізіўся да брамы Морыі.

Там падарожнікі затрымаліся на сем дзён, бо надышоў час яшчэ аднаго разьвітаньня, такога нежаданага. Келебарн з Галадрыельлю й іхні народ неўзабаве мусілі збочыць на ўсход і, пераваліўшы праз Браму Барвянага Рогу ды спусьціўшыся па Дымрыльскай Лесьвіцы, сягнуць Срабрынкі й уласнай краіны. Так далёка на захад праехалі яны, бо мелі шмат пра што пагаманіць з Эльрандам і Гэндальфам, таму й затрымаліся дзеля гаворкі й успамінаў. Часта, калі хобітаў агортваў моцны сон, эльфы й чараўнік сядзелі разам пад зорамі, згадваючы мінулыя эпохі, свае радасьці й дзеі ў гэтым сусьвеце ці раячыся пра дні, якім наканавана было надысьці. Калі б які чужынца прайшоў міма, няшмат ён заўважыў ці пачуў бы, толькі падалося б яму: бачыць нерухомыя шэрыя постаці, каменныя выявы, чыесьці згадкі пра забытае ў бязьлюднай цяпер зямлі. Бо яны зусім не варушыліся, і гаворка іхняя вялася ня вуснамі, а з розуму ў розум, і толькі ў вачох іхніх адбівалася тое, пра што яны абменьваліся думкамі.

Але ж урэшце ўсё было прамоўленае, і яны разьвіталіся да часу, калі надыдзе дзень сыходзіць усім Тром Пярсьцёнкам. Хутка сярод ценяў і шэрых камянёў зьніклі постаці лорыйнскага народу, прэч памкнулі яны, да гор, а тыя, што кіраваліся ў Долы Яр, засталіся сядзець на пагорку, назіраючы, пакуль туман, расступіўшыся на імгненьне, не паказаў у далечы тых, з кім разьвіталіся, і ўсё зьнікла зноў. Фрода ведаў, што Галадрыель высока ўзьняла руку зь пярсьцёнкам на знак разьвітаньня.

А Сэм, адвярнуўшыся, уздыхнуў: "Хацеў бы я вярнуцца да Лорыйну!"

I вось праз пэўны час, увечары, едучы высокім узгор'ем, пабачылі раптам – як тое заўжды нечаканым падавалася вандроўнікам – амаль пад нагамі глыбокую даліну Долага Яру, а далёка ўнізе – зыркія ліхтары Эльрандавай сядзібы. Тады спусьціліся, перайшлі мост і сягнулі дзьвярэй, і ўвесь дом напоўніўся сьвятлом ды песьнямі радасьці ад Эльрандавага вяртаньня.

Перш за ўсё, перш нават за пад'едак, ня ўмыўшыся й нават ня скінуўшы плашчоў, хобіты кінуліся на пошукі Більба. I знайшлі яго самотным у ягоным невялікім пакойчыку, суздрам закіданым паперамі, алоўкамі й пёрамі. Більба сядзеў у фатэльцы перад маленькім агменьчыкам. Выглядаў надта старым, але ж спакойным і задаволеным, а яшчэ вельмі сонным.

Хобіт расплюшчыў вочы й зірнуў на тых, хто ўвайшоў.

– Вітаю, вітаю! Дык вы вярнуліся? Якраз да майго дня народзінаў. Як жа файна ў вас атрымалася! Ці ж ведаеце, што мне будзе сто дваццаць дзевяць? А праз год, калі дажыву, дык і з Старым Хватам зраўнаюся. Хацелася б яго пераўзысьці, ну, тое пабачым.

Адсьвяткаваўшы Більбавы народзіны, хобіты засталіся яшчэ на колькі дзён у Долым Яры, шмат размаўляючы з старым сябрам, які цяпер амаль увесь час бавіў у сваім пакоі, выходзячы хіба дзеля пад'едку. Што да яды, дык ён быў звычайна надта пунктуальны й амаль заўжды прачынаўся ў патрэбную хвіліну. Седзячы вакол агменю, хобіты па чарзе распавядалі, што памяталі з вандровак й прыгодаў. Спачатку Більба рабіў выгляд, што занатоўвае, але жчасьцяком засынаў, а прачнуўшыся, казаў:

– Ну, як цудоўна, як файна! Аднак дзе ж мы спыніліся?

Тады даводзілася пераказваць расповед зь месца, дзе ён задзёўб носам.

Адзіная гісторыя, што, падалося, насамрэч кранула й захапіла ягоную ўвагу, – каранаваньне й вясельле Арагорна.

– Мяне запрасілі на яго, вы ж ведаеце, – даводзіў стары, – і я доўгенька яго чакаў. Але ж калі час надышоў, высьветлілася, што неяк і не карціць мне болей ехаць туды, дый зьбірацца – такі клопат!

Калі мінула амаль два тыдні, Фрода вызірнуў з вакна й пабачыў, што ўночы прыхапіла марозікам і на павуціньне легла шэрань. Тады ўцяміў раптоўна, што мусіць сыходзіць. Ды разьвітацца зь Більба. Надвор'е заставалася спакойным і ясным, нібы доўжылася лета, мо самае прыгожае й добрае з усіх помных. Аднак ужо наблізіўся кастрычнік і неўзабаве мусілі пачацца дажджы й вятрыскі. А шлях дахаты заставаўся некароткім. Усё-ткі ня думкі пра надвор'е ўстрывожылі яго. Проста адчуў, што трэба вяртацца ў Шыр. Сэм таксама перажываў нешта падобнае. За дзень да таго прызнаўся:

– Ну, спадару Фрода, далёка мы хадзілі ды шмат бачылі, а ўсё лепей за гэнае месьцейка, пэўна, не напаткалі. Тут ад усяго ёсьць пакрыху, калі вы мяне разумееце: і Шыр тутака, і Залаты лес, і Гондар, і каралеўскія палацы, і шынкі, і лугі, і палі, і горы – усё-ўсенька разам. Ды нейкім чынам адчуваю: трэ нам сыходзіць. Непакоюся я пра старога свайго, калі папраўдзе.

– Так, тут ёсьць ад усяго, – пагадзіўся Фрода. – Акрамя мора.

Дый паўтарыў сам сабе: "Акрамя мора".

Гэтым днём Фрода размаўляў з Эльрандам і дамовіўся, што хобіты ад'едуць наступнаю раніцаю. На вялікую радасьць, Гэндальф абвесьціў:

– Думаю, выпраўлюся з вамі. Хачу Масьляка пабачыць.

Увечары разьвітваліся зь Більба.

– Ну, калі мусіце ехаць, дык едзьце, – сказаў стары хобіт. – А мне шкада. Я буду сумаваць па вас. Файна ведаць, што вы побач. Але ж я раблюся занадта санлівы.

Тады ён падараваў Фрода міфрыльную броньку й Джала, забыўшыся, што ўжо дараваў іх, і аддаў тры кнігі паданьняў ды ўсялякіх зацемак, назьбіраных за доўгі час ды запісаных танюткім вітым почыркам, з пазнакамі на чырвоных вокладках: "Пераклады з эльфскай мовы, зробленыя Б. Т.".

Сэму даў кеску з золатам, патлумачыўшы:

– Амаль апошняя дробка Дракавай здабычы. Магчыма, спатрэбіцца, калі надумаеш ажаніцца, Сэме.

Сэм пачырванеў.

– А вам, маладзёны, мне няма чаго даць, апрача добрых парадаў, – зьвярнуўся стары да Мэры зь Піпінам і, даўшы іх – вох! – нямала, дадаў наастачу паводле шырскага звычаю: – Насоў вышэй за галаву не задзірайце! А калі ня спыніцеся расьці, дык неўзабаве капелюшы й апратка задорага вам абыдуцца!

– Калі ваша зьбіраесься пераўзысьці Старога Хвата, – заўважыў Піпін, – чаму ж нам не пераскочыць Бугай-Рова?

Більба засьмяяўся й дастаў з кішэні дзьве прыгожанькія люлькі, акаваныя срэбрам, з пэрлавымі муштукамі:

– Узгадвайце старога хобіта, калі будзеце паліць! Эльфы зрабілі іх для мяне, але я больш не дымлю.

Тады раптам заснуў і, паспаўшы крыху, вымавіў:

– Так, дзе ж мы? А, раздаем падарункі. Вось, згадалася: дык што сталася з маім пярсьцёнкам, які ты зьнёс, Фрода?

– Я яго згубіў, дарагі Більба, – адказаў Фрода. – Пазбавіўся ад яго, ведаеш.

– Як шкада! Хацелася б ізноў на яго зірнуць. Не, якое глупства з майго боку! Ты ж на тое й выпраўляўся, каб пазбавіцца ад яго, ці ж ня так? Усё гэтак пераблыталася, насамрэч, шмат усяго дамяшалася: Арагорнавы дзеі, Сьветлая Рада, Гондар, вершнікі, паўднёвікі, аліфаўнты, – ці ж ты папраўдзе бачыў аднаго, Сэме? – пячоры, вежы, залатыя дрэвы й неймавернае мноства ўсялякага рознага.

Вох, надта кароткім шляхам я вярнуўся дахаты з свае вандроўкі. Мяркую, Гэндальф мог паказаць тое-сёе ў ваколіцах. Аднак тады аўкцыён скончыўся б да майго вяртаньня, клопатаў у мяне было б нашмат болей. Гэтак ці йнакш, ужо надта позна думаць пра тое. I сапраўды, нашмат утульней сядзець тут ды слухаць пра ўсе прыгоды. Агменьчык файны, ежа надзвычай добрая й эльфы паблізу, калі ўжо захочацца іх пабачыць. Чаго яшчэ?

З апошнімі словамі Більбава галава нахілілася, і ён заснуў глыбока, упёршыся падбародзьдзем у грудзі.

Вечаровы змрок згусьцеў у пакоі, агмень запалаў зырчэй. Хобіты зірнулі на заснулага Більба й убачылі, што той усьміхаецца ў сьне. Пэўны час сядзелі моўчкі, а тады Сэм агледзеў пакой, дрыготкія цені на сьценах і ціха вымавіў:

– Ня думаю, спадару Фрода, што ён шмат напісаў бяз нас. Ён ніколі цяпер не запіша нашую гісторыю.

Тут Більба паўрасплюшчыў вока, нібыта пачуў. Падняўся з фатэлі.

– Бачыце, – сказаў маладзейшым голасам, – раблюся ўсё больш санлівым. А калі ёсьць час пісаць, дык мне да душы вершыкі. Фрода, даражэнькі хлопча, ці не дапаможаш, калі ласка, крыху перад сыходам? Зьбяры ўсе мае нататкі й паперы, і дзёньнік таксама, дый захапі з сабою, калі хочаш. Бачыш, у мяне няшмат часу, каб выбіраць, упарадкоўваць ды накшталт таго. Няхай Сэм дапаможа, і калі ўсё склеіш разам, вяртайся, я прабягуся па тэксьце. Абяцаю ня надта крытыкаваць.

– Абавязкова так і зраблю! – запэўніў Фрода. – I вярнуся неўзабаве, бо цяпер гэта цалкам бясьпечна. Ведаеш, у нас сапраўдны кароль, і ён неўзабаве ўладкуе ўсе шляхі.

– Дзякуй табе, даражэнькі! От гэна вялікая палёгка мне.

I Більба зноўку заснуў.

На раніцу Гэндальф з хобітамі рассталіся зь Більба ў ягоным пакоі, бо вонкі схаладнела, а пасьля разьвіталіся з Эльрандам і ўсім ягоным домам.

Калі Фрода стаяў на ганку, Эльранд пажадаў яму добрага шляху, добраславіў і вымавіў:

– Мяркую, Фрода, табе няма патрэбы вяртацца, хіба зусім неўзабаве. Гэтаю часінаю году, калі лісьце залацее перад тым, як апасьці, шукай Більба ў лясох Шыру. Я буду зь ім разам.

Тых словаў ніхто іншы ня чуў, і Фрода не распавёў пра іх анікому.

7. Шлях дахаты

Нарэшце хобіты зірнулі ў бок радзімы. Не цярпелася пабачыць Шыр ізноўку, але на пачатку вандроўкі ехалі павольна, бо Фрода нездаровілася. Калі сягнулі броду праз Бруйнен, ён спыніўся, не адразу заехаў у раку, і спадарожнікі заўважылі, што Фродавы вочы, падаецца, ня бачаць ні іх, ні ўвогуле ўсяго навокал. Увесь гэты дзень, шостага кастрычніка, ён быў маўклівы.

– Табе блага? – ціха спытаў Гэндальф, пад'ехаўшы блізка да Фрода.

– Так. Маё плячо. Яно баліць, і памяць цемры цяжка ляжыць на мне. Споўнілася роўна год, як я атрымаў рану.

– На жаль, ёсьць раны, якія цалкам загаіць нельга, – уздыхнуў Гэндальф.

– Баюся, мая з такіх. Сапраўднага вяртаньня да былога для мяне ня будзе. Хоць я й вярнуся ў Шыр, ён не падасца ранейшым, бо я сам ужо не такі, як раней. Я паранены лязом, джалам і іклом, дый цяжкаю ношаю. Дзе ж я знайду сапраўдны адпачынак?

На тое Гэндальф не адказаў.

Напрыканцы наступнага дня Фродаў боль і непакой паменшалі, і Фрода зноў узрадаваўся, быццам і ня памятаў учорашняй чарноты. Пасьля таго вандроўка праходзіла нармалёва. Дні міналі хутка, бо ехалі на сваё задавальненьне й часьцяком прыпыняліся ў прыгожых лясох, дзе лісьце зьзяла золатам і чырваньню пад восеньскім сонцам. Нарэшце сягнулі Наветранай стромы. Ужо сутонела, і цень гары ляжаў плямаю на шляху. Тады Фрода папрасіў пасьпяшацца й на гару не глядзеў, а праехаў скрозь цень з пахіленаю галавою, шчыльна загарнуўшыся ў плашч. Уночы надвор'е зьмянілася. З захаду прыляцеў халодны вецер, прыгнаў хмары, завыў уголас, закружыў жоўтыя лісты, нібы птушак, у паветры. Калі сягнулі Чыцкага лесу, галіны дрэваў агаліліся амаль цалкам, і Прыгор'е ад позірку вандроўнікаў засланіла шчыльная завеса зьлівы.

Ужо зусім зьвечарэла, калі пад віхураю й дажджом апошніх кастрычніцкіх дзён пяць вандроўнікаў па зьвілістым шляху сягнулі Паўднёвай брамы Прыгор'я. Тая была шчыльна зачыненая. Залева пляскала ў твары, па цёмных нябёсах несьліся нізкія хмары, і падарожнікі крыху спахмурнелі, бо чакалі лепшай сустрэчы.

Шмат разоў гукалі й клікалі, пакуль нарэшце ня выйшаў вартаўнік зь вялізным дубцом. Зірнуў на чужынцаў з страхам і падазронасьцю, але ж, пабачыўшы, што перад ім Гэндальф з хобітамі, хоць і апранутыя неяк дзівосна, уздыхнуў з палёгкаю й запрасіў за браму.

– Заяжджайце! – прапанаваў, адчыняючы браму. – Чаго тут на холадзе ды мокрадзі словы марнаваць, такі ліхі ўзьвячорак. Стары Масьляк, без сумневу, шчыра павітае вас у "Коніку", і там ужо ўсё пачуеце, што варта пачуць.

– А тады й вы самі пачуеце, што мы распавядзем, і нават болей за тое? – Гэндальф засьмяяўся. – А стары Гары дзе?

– Сышоў, – вартаўнік скрывіўся. – Але ж лепей Масьляка распытайце. Добрага вечару вам!

– Дый вашці таксама! – сказалі вандроўнікі, заяжджаючы, і заўважылі, што за агароджаю ля шляху стаіць нізкая доўгая хаціна, зь якой выйшла колькі людзей, цікавячыся прышлымі з-за агароджы.

Калі сягнулі хаты Біла Бур'яка, пабачылі, што плот вакол абадраны й недагледжаны, а вокны ўсе забітыя.

– Мяркуш, Сэме, ты прыбіў яго тым яблыкам? – спытаў Піпін.

– Я не такі ўжо аптыміст, спадару Піпіне, – адказаў Сэм. – Але ж хацелася б даведацца, што здарылася зь небаракам поні. Шмат разоў я згадваў яго з усім гэтым ваўчыным выцьцём і астатнім.

Нарэшце сягнулі "Скаклівага коніка", які, ва ўсялякім выпадку звонку, выглядаў зусім па-ранейшаму. За чырвонымі фіранкамі на ніжнім паверсе зіхацела сьвятло. Пазванілі. Ноб падышоў да дзьвярэй, прычыніў дый вызірнуў у шчылінку вонкі, а калі пабачыў вандроўнікаў, зьдзіўлена выгукнуў:

– Спадару Масьляку! Спадару Масьляку! Яны вярнуліся!

– Што? Насамрэч? Я зараз ім задам! – пачуўся Масьлякоў голас, і неўзабаве гаспадар выскачыў з дубцом у руцэ. Але ж калі пабачыў падарожнікаў, рэзка спыніўся, злосьць на ягоным твары зьмянілася зьдзівам і задавальненьнем.

– Ноб, ты скурлапяты ёлупень! – гукнуў ён. – Ці ж ты ня мог старых сяброў па імёнах назваць? Навошта мяне гэтак палохаць, калі навокал абы-што дзеецца? Ну, файна, файна! Адкуль жа вы зьявіліся? Я ж, спадарове, аніколі болей пабачыць вас не спадзяваўся, бо сышлі ў глухмень з гэным Швэндалам, а Чорныя ўсялякія навокал. Але ж я так рады бачыць вас, а Гэндальфа асабліва! Заходзьце, заходзьце! Тыя самыя пакоі, што й раней? Яны незанятыя. Насамрэч большасьць пакояў цяпер незанятая, я ад вас хаваць ня буду, дый самі ж пераканаецеся неўзабаве. А я ўжо паклапачуся пра вячэру, толькі вызвалюся, але ж бачыце, рук цяперачка ну зусім не хапае, забегаўся. Гэй, Нобе, ну, сьлімаку, скажы-тка Бобу хуценька! А, зусім забыўся, Боб жа сышоў, ён цяпер дахаты, да сваіх увечары выпраўляецца. Ну, тады адвядзі поні ў стайню, Нобе! А вы ж захочаце свайго коніка самі ў стойла правесьці, спадару Гэндальфе, так? Ну, да чаго ж цудоўная скацінка, і я так адразу сказаў, зь першага позірку. Ды заходзьце, заходзьце, пачувайцеся як дома!

Манера размовы спадара Ячмана не зьмянілася, і ён па-ранейшаму, падавалася, усё гэтак мітусіўся, была нагода ці не было, ледзь з ног не валіўся з пасьпешлівасьці. Аднак шынок стаяў амаль пусты. З залі даносіліся прыглушаныя гукі двох ці трох галасоў. А ў сьвятле запаленай і прынесенай гаспадаром сьвечачкі твар ягоны падаўся болей маршчыністым й стомленым, чым раней.

Ён правёў гасьцей па калідоры да пакойчыку, дзе спыняліся той дзіўнай ноччу болей за год таму. Крочылі за гаспадаром, крыху занепакоіўшыся, бо відавочна было: спадар Масьляк намагаецца выглядаць як раней, але хавае нейкую бяду. Нешта зьмянілася, і не да лепшага. Ды госьці нічога не казалі, чакаючы.

I вось, як і адчувалі, гаспадар зазірнуў пасьля вячэры, каб спытаць, ці спадабалася. Насамрэч, спадабалася: аніякіх зьменаў да горшага ні ў піве, ні ў ежы ў "Коніку" пакуль што не назіралася.

– Зараз, даруйце за дзёрзкасьць, я не прапаноўваў бы вам выходзіць у агульную залю, – заўважыў Масьляк, – бо і вы стаміліся, і народу там гэтым вечарам зусім мала. Але калі вы мне дасьцё з паўгадзінкі перад сном, дык я надта хацеў бы з вамі сумовіцца, спакойненька так ды бязь лішніх вушэй.

– І мы хацелі б, – пагадзіўся Гэндальф. – Мы не стаміліся. Мы надта не сьпяшаліся, толькі прамоклі, прамерзьлі й згаладаліся, але ж усё гэтае ты выправіў. Так што хадзі сюды, сядай! А калі яшчэ й люлькавай зёлкі крыху ё, дык увогуле мы цябе ўславім.

– Ну, каб вам што іншае спатрэбілася б, я быў бы шчасьлівейшы, – уздыхнуў Масьляк. – Якраз яе нам і не стае цяперака, бо ёсьць толькі тое, што вырошчваем самі, а таго ж мала. Анічога цяпер з Шыру ня йдзе. Аднак зраблю, што здолею.

Масьляк вярнуўся з пакуначкамі нярэзанага лісьця для кожнага на дзень альбо два.

– Паўднёвая зорка, найлепшы, які ў нас ёсьць. Аднак яму далёка да паўднёва-падзельскага, шырскага, я заўжды тое казаў, хоць у большасьці я за прыгорскае, нашае ва ўсім, вось, прашу прабачэньня.

Масьляка пасадзілі ў вялікую фатэлю каля агменю, Гэндальф сеў па другі бок, а хобіты паміж імі на нізкіх крэсьліцах, і гэтак гаманілі шмат разоў па паўгадзіны, слухаючы ўсё, што хацеў распавесьці спадар Масьляк, і распавядаючы ўсё, што той жадаў чуць. Большасьць гісторый была дзівам ды неспадзяванкаю для шынкара, ён увесьчасна выгукаў "Ці тое вы кажаце?!", яўна не даючы веры ўласным вушам.

– Анеж, не кажыце, спадару Торбінсе, ці вы пан Падстромнік? Гэнак я заблытаўся, аёй. Ну, ці ж тое вы кажаце, вашмосьць Гэндальфе? Ды я аніколечкі!.. Як жа падумаць пра гэткае ў наш час!

I сам шмат чаго распавёў. Справы пайшлі, так бы мовіць, паганенька ці ўвогуле пад адхон.

– Аніхто цяперака звонку ў Прыгор'е ня едзе, – скардзіўся шынкар. – А што тычыцца сваіх, дык яны па хатах сядзяць, дзьверы пазачыняўшы. Усё ад набрыдзі ды гультаёў, што па Травашляху пруцца апошнім годам, вы мо памятаеце, але ж пазьней болей прыцёглася. Некаторыя былі ўпрост небаракі, што ўцякалі ад бедаў, але ж большасьць – бядовы народ, злодзей да злодзея, ліхадзеі. I ліха ж здарылася ў самім Прыгор'і, сапраўднае. Ці верыце, мы папраўдзе біліся, і некаторых насьмерць пазабівалі з нашых, насьмерць, ну дзе ж гэткае сустрэнеш, ці ж дасьцё веры?

– Я дам веры, – сьцьвердзіў Гэндальф. – Колькі забілі?

– Трох і двух, – адказаў шынкар, маючы на ўвазе вялікі й малы народ. – Небаракаў Мата Верашчаку, Раўля Яблычука ды малога Тома Калючку з-за Гары. Добрыя хлопцы, і не стае іх. А Гары Казьляк, які звычайна Заходнюю браму вартаваў, ды Біл Бур'як на бок прышлых перакінуліся й зьніклі зь імі. Мяркую, яны іх і ўпусьцілі, у ноч бойкі – маю на ўвеце. Ліха пасьля таго здарылася, як мы чужынцам браму паказалі дый выперлі іх. У канцы году тое было, а бойка – на пачатку новага году, якраз пасьля моцнага сьнегападу. Цяпер жа яны бандытамі зрабіліся, па лясох хаваюцца за Прычыцамі ды ў глухмені на поўначы. Ну, нібыта ў ліхія былыя часіны, пра якія ў паданьнях гаворыцца. Зараз на шляхох небясьпечна, і народ далёка ня езьдзіць. Дый дзьверы зачыняе рана. Даводзіцца трымаць варту вакол агароджы ды болей народу ля брамы ўночы.

– Ну, нас ніхто не патурбаваў, хоць мы ехалі павольна й варты не трымалі, – паведаміў Піпін. – Думалі, усё ліха пакінулі за сьпінамі.

– На жаль, не, спадарове, насамрэч шкада, – паспачуваў Масьляк. – А тое ня дзіва, што вас не чапалі. Яны ж на ўзброеных ня кінуцца, то ж бо мечы, шаломы з тарчамі ды ўсялякае рознае. Тое прымусіць іх двойчы падумаць, без сумневу. Прызнаюся, і мяне тое крыху ахаладзіла, калі вас пабачыў.

Тут хобіты раптам уцямілі, што на іх дзівяцца ня так празь нечаканае вяртаньне, як праз зброю. Самі прызвычаіліся да ваярскай справы й да вандроўкі ў добра ўзброенай кампаніі й забыліся, што зіхоткія броні відаць з-пад плашчоў і што шаломы Гондару й Украйны ды тарчы з гербамі пададуцца надта "замежнымі" ў родных мясьцінах. Дый Гэндальф вылучаўся – на высокім шэрым кані, увесь у белым, зь вялізнаю блакітна-срэбнаю корзнаю на плячох ды з доўгім мечам Гламдрынгам на баку.

– Так, так, – Гэндальф засьмяяўся. – Калі яны напалохаліся нас пяцёх, дык мы сустракалі значна горшых ворагаў у вандроўцы. У любым выпадку яны вас уночы не патурбуюць, пакуль мы тут.

– А вы надоўга? – узрадаваўся Масьляк. – Скажу шчыра: добра, каб вы крыху затрымаліся. Бачыце, мы не прызвычаеныя да гэткіх турботаў, народ кажа: сьледапыты ўсе сышлі. Баюся, мы дагэтуль не разумелі, што яны насамрэч рабілі для нас. То ж бо штось горшае за рабаўнікоў бадзяецца навокал. Апошняй зімою ваўкі вылі паўсюль вакол агароджы. I цёмныя постаці ў лесе, вусьцішныя здані, кроў халаднее ў жылах, калі толькі падумаеш. Надта гэта ўсё трывожнае, калі вы мяне разумееце.

– Насамрэч трывожнае, – пацьвердзіў Гэндальф. – Амаль усе землі апошнім часам былі ў турботах, цяжкіх турботах. Аднак узрадуйся, Ячмане! Ты пабываў на краі вялікіх бедаў, і мне радасна чуць, што ня надта ў іх заглыбіўся. Лепшыя часы ўжо не за гарамі. Магчыма, найлепшыя з тых, што ты ўвогуле памятаеш. Бо сьледапыты вярнуліся. Мы зь імі ехалі. Кароль ізноў зацаруе над гэтымі землямі. I неўзабаве ён паклапоціцца пра тутэйшыя валоданьні. Тады Травашлях адкрыецца зноўку, каралеўскія ганцы засьпяшаюцца на Поўнач, і ліхіх пачвараў выганяць з глухменяў. Насамрэч і глухмень глухменьню доўга не застанецца, людзі зьявяцца й палі лягуць там, дзе цяпер пустэча.

– Якая жменя заможнага й годнага народу на шляхох не пашкодзіць, – Ячман пахітаў галавою. – Але ж набрыдзі й шалбераў до. I чужынцаў у Прыгор'і нам ня трэба, дый побач з Прыгор'ем таксама. Трэба, каб нас пакінулі ў спакоі. Я не хацеў бы натоўп прышлых проста пад вокнамі, каб бадзяліся туды й сюды ды псавалі дзікую зямлю ў навакольлі.

– Вашы краі пакінуць у спакоі, Ячмане, – суцешыў Гэндальф. – Паміж Ізенам і Шэраводзьдзем на каралеўствы месца хопіць, ды на ўзьбярэжжах на поўдзень ад Бранявіну, і ўсё адно ніводнага жытла ня будзе на шмат дзён язды ад Прыгор'я. Шмат народу колісь жыло за сотню вёрстаў адсюль на Поўначы, на дальнім канцы Травашляху: на Паўночным узгор'і ці ля возера Сутонь.

– Ля Мерцьвяковых валоў? – Масьляк зірнуў зь яшчэ большым сумневам. – Кажуць, там ліха, на той зямлі, прывіды ўсялякія. Толькі рабаўнікі туды й ходзяць.

– Сьледапыты ходзяць, – сказаў Гэндафльф. – Мерцьвяковыя валы, ты кажаш. Так звалі гэтае месца цягам доўгіх гадоў, але ж сапраўдны назоў яго Форнаст Эрайн, Паўночны горад каралёў. Кароль калі-небудзь вернецца туды, і шмат шляхетнага народу езьдзіцьме побач з тваім шынком.

– Ну, тое гучыць спадзеўна, насамрэч, – пагадзіўся Масьляк. – І для справаў карысна, няйначай. Вядома, калі той кароль пакіне ў спакоі Прыгор'е.

– Пакіне, – запэўніў Гэндальф. – Бо ён ведае Прыгор'е й любіць.

– Вось як? – зьдзівіўся шынкар. – А я ж пэўны: ну адкуль яму ведаць, седзячы на стальцы ў сваім вялізным замку за сотні вёрстаў адсюль. і віно п'ючы з залатога, няйначай, куфля. Што яму "Конік" альбо куфаль піва? Ня тое каб маё піва было благое, пане Гэндальфе. Яно надзвычай добрае з таго часу, як вы ўвосень зьявіліся й яго добраславілі. Ну, ня ўсё ж бяда сярод бяды, як кажуць.

– Але! – пацьвердзіў Сэм. – А ён заўжды казаў, што пітво ў цябе файнае.

– Ён так казаў?

– Вядома ж, казаў. Бо ён жа Швэндал. Правадыр сьледапытаў. Ты яшчэ таго ня ўцяміў, га?

Нарэшце да шынкара дайшло, і ягоны шырокі твар зрабіўся ну проста ўзорам, каб вывучаць зьдзіўленьне па-прыгорску. Вочы пакруглелі, рот шырока разявіўся. Ячман вохнуў. А калі зноўку здолеў дыхнуць, выгукнуў:

– Швэндал?! Гэна ён з каронаю й залатым куфлем дый усялякім накшталт таго? Ну, і куды ж мы ляцім?

– Да лепшых часоў, для Прыгор'я ва ўсялякім выпадку, – заўважыў Г эндальф.

– Спадзяюся, так і будзе, – падсумаваў Масьляк. – Ну, прыемнейшай гаворкі ня меў за сто гадоў. Ня буду хаваць: спацьму сёньня спакойна, і на сэрцы лягчэй. Безьліч навінаў для разваг, але тое адкладу да раніцы. А зараз спаць, і вы, без сумневу, таксама радыя да ложкаў дабрацца. Гэй, Нобе! – паклікаў, падышоўшы да дзьвярэй. – Нобе, ты, непаварацень!

– Ноб! – гукнуў яшчэ раз, пляснуўшы далоньню па лобе. – А што ж гэта мне нагадвае?

– Спадзяюся, не яшчэ адзін ліст, на які вы забыліся, спадару Масьляку? – пацікавіўся Мэры.

– Не, пане Мэры, не нагадвайце мне пра тое цяпер. Усё ж такі вашаць мне думкі перабіў. Дзе ж гэта я? Ноб, стойла... га, вось яно! Калі памятаеце Біла Бур'яка й зьнікненьне конікаў, ну дык вось, поні, якога вашаць у яго набыў, тутака. Сам па сабе вярнуўся. А дзе ён бадзяўся, дык вам, напэўна, лепей за мяне ведаць. Патлаты й падраны, бы стары сабака, худы, што шкілет, аднак жывы. Ноб яго дагледзеў.

– Што? Мой Біл? – выгукнуў Сэм. – Ну, шанцунком я нарадзіўся, што ні казаў бы мой стары. Яшчэ адно маё жаданьне спраўдзілася! Дзе ж ён?

Сэм ня лёг у ложак, не наведаўшы Біла ў стойле.

Наступным днём вандроўнікі засталіся ў Прыгор'і, і спадару Масьляку не было нагоды скардзіцца на справы – той вечарынаю ва ўсялякім разе. Цікавасьць перамагла ўсе страхі, і ў "Коніку" сабраўся натоўп. Зь ветлівасьці хобіты наведалі агульную залю пад вечар дый адказалі на добры воз пытаньняў. Памяць у прыгор'цаў была ўчэпістая, і ў Фрода шмат разоў спыталі, ці напісаў ён сваю кнігу.

– Яшчэ не, – адказваў той. – Вязу нататкі дахаты, каб там іх упарадкаваць.

Паабяцаў не забыцца на дзівосныя здарэньні ў Прыгор'і, каб крыху дадаць цікавосткі ў кнігу, якая, відаць, прысьвечаная збольшага няйстотным і далёкім падзеям "на забытым Поўдні".

Тады нехта з маладых запатрабаваў песьню. Адразу павісла цішыня, і на маладзёна зірнулі строга, той і ня стаў прасіць яшчэ раз. Відавочна, анічога чароўнага ў залі зноўку прыгорцы не жадалі.

Дзень прамінуў бесклапотна, і ўночы анічога сон не турбавала. Усталі раненька, хоць дажджыла, бо Шыру хацелі сягнуць да цемры. Было ж да яго яшчэ даволі далёка. Прыгорцы ўсе высыпалі вонкі зірнуць на ад'езд – у весялейшым настроі, чымсьці год таму. А тыя, хто ня бачыў прышлых у поўным рыштунку, утаропіліся, вылупіўшы вочы: на белабародага Гэндальфа, на сьвятло, што, падавалася, выпраменьвалася ад яго, на блакітную корзну, што была нібыта хмара над сонцам, ды на чатырох хобітаў, быццам нейкіх вандроўных рыцараў з амаль забытых паданьняў. Нават тыя, хто сьмяяўся зь зьвестак пра караля, задумаліся: мо й ёсьць нейкая праўда ў дзіўных словах.

– Ну, удачы вам на шляху ды шчасьліва вярнуцца дахаты! – сказаў спадар Масьляк. – Мусіў я раней вам казаць, што, з чутак, ня ўсё ў Шыры добра. Нешта дзіўное адбываецца, кажуць, калі ня хлусяць. Аднак даруйце мне дзёрзкасьць, калі ласка, вы ж зусім іншыя вярнуліся з вашых вандраваньняў, дый выглядаеце, быццам здольныя лёгка разабрацца зь любою напасьцю. Не сумняюся, неўзабаве вы ўсё там выправіце. Удачы вам! I чым часьцей да мяне завітаеце, тым болей мне будзе радасьці!

Пажадалі ўсяго добрага шынкару й выехалі праз Заходнюю браму, кіруючы да Шыру. Поні Біл выправіўся зь імі. Як і раней, небарака нёс даволі паклады, аднак бадзёра трухаў побач з Сэмам і падаваўся цалкам задаволеным.

– Цікава, на што гэта намякаў стары Ячман, – вымавіў Фрода.

– Нешта мне прыгадваецца, – адгукнуўся Сэм змрочна. – Я ж бачыў у люстэрку: дрэвы пасечаныя ды накшталт таго, старога майго гоняць з слабады. Хутчэй бы дахаты.

– Нешта ня так і з Паўднёвым падзелам, відавочна, – заўважыў Мэры. – Бо ж паўсюдна не стае люлькавай зёлкі.

– Што б там ні было, відавочна, стаіць за ўсім Лота, – абвесьціў Піпін. – Без сумневу.

– Стаіць мо й стаіць, дый нехта яшчэ за ім, няйначай, – вымавіў Гэндальф. – Вы забыліся на Сарумана. Ён раней, чым Мордар, зацікавіўся Шырам.

– Ну, цяпер вашаць з намі, дык усё хутка высьветліцца, – сказаў на тое Мэры.

– Я пакуль што з вамі, але ненадоўга. Я ў Шыр не паеду. Вам самім належыць усё ўладкаваць, бо ці ж вы ня маеце ўжо досьведу? Ці не разумееце: мой час скончыўся? Болей не мая справа выпраўляць рэчы або дапамагаць у тым ці іншым. Што ж тычыцца вас, дарагія сябры, вам і не патрэбная дапамога. Вы значна вырасьлі. Вырасьлі да сапраўднай велічы, так, бо вы цяпер сярод найвялікшых, і я болей не баюся ні за кога з вас. А я неўзабаве збочу. Бо маю доўгую размову з Бамбадзілам. Такую, якой аніколі ня меў за ўвесь свой час. Ён – камень нязрушны, а я – перакаці-поле. Але ж дні маіх перакатаў скончыліся, і цяпер нам шмат чаго ёсьць распавесьці адзін аднаму.

Неўзабаве сягнулі таго месца на шляху, дзе разьвіталіся калісьці з Бамбадзілам. Спадзяваліся, і нават амаль упэўненыя былі, што пабачаць яго там. Аднак яго не было, а шэры туман на поўдні над Скляпеньнямі зусім засьціў удалечыні Старую пушчу.

Прыпыніліся, і Фрода з шкадаваньнем зірнуў на поўдзень:

– Хацеў бы я пабачыць старога Тома. Цікава, як ён там?

– Добра, як і заўжды, можаш быць пэўны, – адказаў Гэндальф. – Анічога яго не турбуе і, мяркую, ня надта цікавіць, што мы бачылі альбо зьдзейсьнілі, апрача хіба нашага візыту да энтаў. Мо пазьней будзе прыдатны час для вас зьезьдзіць пабачыць яго. А зараз на вашым месцы я пасьпяшаўся б дахаты, пакуль не зачынілі браму Бранявінскага мосту.

– Ды няма там аніякай брамы, – запярэчыў Мэры, – на шляху ва ўсялякім выпадку, вашаць жа добра ведаеш. Брама ў Прыбычча ёсьць, гэта так, але ж яны ўпусьцяць мяне ў любы час.

– Не было брамы ў твой час, ты маеш на ўвазе, – паправіў Гэндальф. – Цяпер, мяркую, вы яе ўбачыце. I, верагодна, сустрэнеце болей непрыемнасьцяў, чым чакаеце, нават ля Прыбыцкай брамы. Аднак вы з усім справіцеся. Да пабачэньня, дарагія сябры! Не апошні раз бачымся! Да пабачэньня!

Павярнуў Ценяра, і вялікі конь пераскочыў прорынь, што цягнулася ўздоўж шляху. Гэндальф гукнуў, і конь ірвануў наперад, імкнучыся да курганоў, рыхтык паўночны вецер.

– Ну, вось мы й засталіся, як пачалі, чацьвёра, – падсумаваў Мэры. – Астатніх пакінулі за сьпінамі, аднаго за другім. Нібы ўсё было марай, што павольна распусьцілася.

– Не для мяне, – заўважыў Фрода. – Мне, хутчэй, падаецца, што я зноў засынаю.

8. Ачышчэньне Шыру

Сьцямнела, калі стомленыя й мокрыя вандроўнікі дабраліся нарэшце да Бранявіну – і ўбачылі, што далей праезду няма. На кожным канцы мосту тырчэлі вялізныя брамы, абсаджаныя шыпамі, а на дальнім беразе ракі высіліся новыя даміны: двухпавярховыя, з вузкімі прамымі акенцамі, голыя й кепска асьветленыя, надта непрывабныя й цалкам няшырскія з выгляду.

Хобіты закалацілі ў браму й загукалі. Спачатку ніхто не адказваў, тады, на дзіва, нехта задзьмуўу рог, і агні ў вокнах згасьлі. Зь цемры пачулася:

– Хто там? Прэч! Ці ж ня бачыце надпіс: "Няма праходу ад заходу да сьвітанку"?

– Вядома, ня бачым – цемначы! – гукнуў Сэм у адказ. – І калі шырскіх хобітаў хочуць трымаць вонкі пад дажджом у такую ноч, дык я зьдзяру твой надпіс, як толькі пабачу!

Бразнула шыбіна, з хаты леваруч высыпаў натоўп хобітаў зь ліхтарамі. Яны адчынілі браму з другога боку, некаторыя зайшлі на мост. А калі пабачылі вандроўнікаў, то відочна перапалохаліся.

– Ну, ты, ходзь сюды! – паклікаў Мэры, пазнаўшы аднаго. – Калі шчэ не пазнаў мяне, Хоб Сеньнік, дык прыгледзься. Я – Мэры Бронь-Быч, і я хачу ведаць, што адбывацца й што прыбычац накшталт цябе тут робіць. Ты ж звычайна пільнаваў Засечную браму.

– Бацюхны! Тое ж спадарык Мэры, няйначай, і ўвесь у ваярскім рыштунку! – вохнуў стары Хоб. – Аёй, а яны казалі – вашмосьць памёр. Паводле ўсіх расповедаў, у Старой пушчы згінуў. Як жа я рады пабачыць усё ж вашу жыўцом.

– Тады не тарашчы вочы праз краты, а адчыні браму!

– Мне шкада, спадару Мэры, але ў нас загад.

– Чый загад?

– Правадыра з Торбы-пад-Стромай.

– Правадыра? Сапраўды? Ты маеш на ўвазе спадара Лота? – спытаў Фрода.

– Мяркую, што так, спадару Торбінсе, але нам даводзіцца цяпер казаць упрост "правадыр".

– Але, але! – згадзіўся Фрода. – Ну, я рады, што прынамсі Торбінсам ён болей не называецца. Аднак відавочна надышоў адпаведны час, каб радзіна зь ім разабралася ды паказала яму ягонае месца.

Хобіты за брамаю прымоўклі.

– Бяда будзе, калі гэтак размаўляць, – вымавіў нехта з натоўпу. – Бо яму ж данясуць. А калі гэтак шумець, дык пабудзіш і правадыровага вялікага ачольцу.

– Мы так яго абудзім, што ён ад неспадзяванкі не ачомаецца, – паабяцаў Мэры. – Калі ты маеш на ўвазе, што ваш правадыр наймае галаварэзаў з глухмені, дык мы сюды ў час пасьпелі.

Саскочыў з поні і, убачыўшы ў сьвятле ліхтара шыльду з надпісам, сарваў яе ды кінуў за браму. Хобіты адсунуліся, і ніхто не варухнуўся, каб адчыніць.

– Давай, Піпіне, – прапанаваў Мэры. – Двох тут дастаткова.

Піпін з Мэры ўскараскаліся на браму. Хобіты паўцякалі. Рог задзьмуў яшчэ раз. З большага будынку праваруч зьявілася вялізная цяжкая постаць, бачная ў сьвятле зь дзьвярніцы.

– Што тут такое? – гыркнуў ачольца, крочыўшы наперад. – Браму зламалі? Прэч, а тое я паскручваю вашыя брудныя танюткія шыйкі!

I раптам спыніўся, бо заўважыў бляск мечаў.

– Біл Бур'як, – пазнаў Мэры. – Калі ты не адчыніш браму празь дзесяць сэкундаў, моцна пашкадуеш. Калі не падпарадкуесься, пакаштуеш сталі. А калі адчыніш браму, то й пройдзеш празь яе, і аніколі болей ня вернесься! Бо ты – гультай і бандзюга з шляху.

Біл Бур'як уздрыгнуў, сунуўся да брамы й адчыніў яе.

– Дай сюды ключ! – загадаў Мэры.

Але бандыт кінуў ключ, цэлячы ў галаву хобіта, а тады рынуўся ў цемру. Калі прабягаў міма поні, адзін зь іх брыкнуў ды трапіў у Бур'яка. Той зь енкам пакаціўся ў цемру. Аніколі болей яго ня бачылі ды ня чулі.

– Файна, Біле, – ухваліў Сэм поні.

– Вось і ўсё з вашым вялікім ачольцам, – абвесьціў Мэры. – Правадыра стрэнем крыху пазьней. Пакуль што нам патрэбнае месца на ноч. Раз вы пабурылі тутэйшы шынок, каб пабудаваць гэтую мярзоту, дык разьмяшчайце нас у ёй.

– Мне шкада, спадару Мэры, – папярэдзіў Хоб, – але тое не дазволена.

– Што не дазволена?

– Браць на ноч прышлы народ вось так, ды лішнюю ежу есьці, ды ўсялякае такое, – патлумачыў Хоб.

– А што такое здарылася? – спытаў Мэры. – Год неўраджайны ці што? Мне падалося, файнае лета ды ўраджай таксама.

– Ну так, год неблагі, але. Шмат чаго вырасьцілі, але ж папраўдзе й ня ведаем, што здарылася з ураджаем. Гэта ўсё "зборшчыкі" ды "падзяляльнікі". Шныраць навокал, усё падлічваюць, вымяраюць ды забіраюць на захаваньне. Болей забіраюць, чымсьці дзеляць, шчыра кажучы, і мы большасьць ня бачым.

– Ну, досыць, – Піпін пазяхнуў. – Тое надта стамляльна для мяне сёньня. Ежа ў нас і з сабою ёсьць. Дайце нам пакой, каб пакласьціся. Гэтак ці інакш, ён усё роўна будзе лепшым за многія месцы, якія мне давялося пабачыць.

Хобіты ля брамы, відавочна, пачуваліся няёмка. Напэўна, было парушанае яшчэ нейкае правіла, але хіба запярэчыш такім уладарным гасьцям, тым больш што двое зь іх выглядаюць надзвычай высакарослымі й дужымі. Фрода загадаў, каб браму зачынілі зноў. Трымаць варту ва ўсялякім выпадку было слушна, пакуль бандыты яшчэ шныралі навокал. Тады чатыры сябры рушылі ў хобіцкую вартоўню й уладкаваліся, як здолелі. Гнюснае месца, голае, з маленечкім агменьчыкам, дзе й добрага цяпельца няможна было раскласьці. У верхніх пакоях стаялі шэрагамі маленькія ложкі, на кожнай сьцяне віселі аб'явы й сьпісы Правілаў. Піпін усе папазьдзіраў. Піва не было, ежы – дык зусім нічагуткі, але ж вандроўнікі падзялілі на ўсіх тое, што прывезьлі з сабою, і вячэра выйшла неблагая. Да ўсяго Піпін парушыў Правіла 4, кінуўшы большасьць дроваў, дазволеных на наступны дзень, у агмень.

– У-тка, а як зараз падыміць, пакуль распавядацьмеце нам, што ў Шыры дзеецца? – спытаў нарэшце.

– Цяперака ну зусім няма ні зёлачкі, – уздыхнуў Хоб. – Прынамсі, калі ты не з правадыровых паплечнікаў. Некуды ўсе запасы падзеліся. Чулі мы, што цэлыя вазы зёлак вывозіліся прэч па старым шляху з Паўднёвага падзелу на Сарнаўскі брод. Тое напрыканцы мінулага году, калі ваша зьехаў. Але й раней паціху туды везьлі. Гэты Лота...

– Змоўкні, Хобе Сеньніку! – загукалі некалькі хобітаў. – Ведаеш жа, што гэткія размовы не дазволеныя. Вызнае пра тое правадыр, і ў нас усіх будуць непрыемнасьці.

– Ён ня вызнае, калі хто з вас здрадным плявузгалам ня станецца, – горача адгукнуўся Хоб.

– Добра, добра! – супакоіў Сэм. – Досыць. Не хачу я болей такога чуць. Ані вітаньня табе, ані піва, ані папаліць, толькі паперкі з правіламі й орцкія гамонкі. Спадзяваўся адпачыць нарэшце, але бачу: працы тут яшчэ й турботаў... Зараз лепей па ложках, забудзьмася пра ўсё да раніцы!

Правадыр, відавочна, меў шляхі атрыманьня навінаў. Ад мосту да Торбы-пад-Стромай добрых сорак вёрстаў, але нехта пасьпяшаўся, як неўзабаве зразумеў Фрода зь сябрамі.

Дагэтуль яны нічога не плянавалі, хіба толькі завітаць перш у Цвыркуновую лагчыну, каб крыху адпачыць. Але ж цяпер, убачыўшы стан рэчаў, вырашылі ехаць проста да Хобіцку. I наступнай раніцаю пасьпяшаліся. Вецер сьціх, але нябёсы заставаліся шэрымі. Землі навокал выглядалі сумна й занядбана. Так, было ўжо першага лістапада, апошні лапік восені. Аднак вакол зашмат палілі нечага, і паўсюль падымаліся слупы дыму. Вялізнае воблака віхрылася ўдалечыні, недзе ў баку Ляснакуцьця.

На сутоньні пад'ехалі да Жабішчаў, вёскі на шляху за дваццаць дзьве вярсты ад мосту. Там меркавалі застацца на ноч, бо жабішчанскае "Плывучае бервяно" лічылася добрым шынком. Але ж калі сягнулі ўсходняга краю вёскі, напаткалі ўпоперак праезду агароджу зь вялікай шыльдаю. Там значылася: "ШЛЯХУ НЯМА". За ёю стаяў сапраўдны натоўп шырыфаў з кіямі ў руках ды пёрамі на капелюшах, выглядалі хобіты адначасова надзьмутымі ад уласнай важнасьці й крыху спалоханымі.

– І што гэта значыць? – Фрода адчуў жаданьне разрагатацца.

– Што бачыце, спадару Торбінсе, – адказаў ачольца шырыфаў (з двума пёрамі ў капелюху). – Ваша арыштаваны за ўзлом брамы, абдзіраньне правілаў, напад на вартавых, недазволены праход, спаньнё без дазволу ў шырскіх будынках ды за хабар вартавым ежаю.

– Што яшчэ? – спытаў Фрода.

– Гэтага досыць, – разгубіўся ачольца.

– Я дадам, з твайго дазволу, – заўважыў Сэм, – абзываньне твайго правадыра рознымі кплівымі мянушкамі, жаданьне пляснуць па ягонай брыдкай пысе ды меркаваньне, што ўсе вы, шырыфы, выглядаеце на стадла заўзятых дурняў.

– Хопіць, спадарове, вось што я кажу. Гэта правадыроў загад, каб вашы спакойна з намі выправіліся. Даставім вас у Прырэчча й перадамо правадыровым людзям. Калі ён вашую справу разгледзіць, тады будзеце тлумачыць. Але ж калі ня хочаце затрымацца ў Замкнёных норах даўжэй, дык лепей языком не мянташце.

На вялікае раздражненьне шырыфаў, Фрода зь сябрамі голасна зарагаталі.

– Досыць дурыць! – вымавіў нарэшце Фрода. – Я еду куды пажадаю й калі пажадаю. I вось зараз я кіруюся ў Торбу-пад-Стромай па справах, і калі ты раптам захочаш рушыць тудысама – ну, гэта твая справа.

– Файна, спадару Торбінсе, – ачольца адсунуў агароджу. – Але ж не забывайцеся: я вашмосьця арыштаваў.

– Не забудуся, – згадзіўся Фрода. – хоць, можа, калі-небудзь і дарую. А сёньня я болей нікуды ня еду, буду надзвычай удзячны, калі ты правядзеш мяне да "Плывучага бервяна".

– Я не магу, спадару Торбінсе. Шынок зачынены. На дальнім канцы вёскі ёсьць шырыфская сядзіба. Я туды вашмосьць правяду.

– Ладачкі, – абвесьціў Фрода. – Ідзі, а мы сьледам.

Сэм аглядаў шырыфаў і нарэшце прыкмеціў знаёмага.

– Гэй, Робін Маланор, ходзь сюды! – паклікаў ён. – Хачу парай словаў з табою перакінуцца.

Баязьліва азірнуўшыся на ачольцу, які выглядаў раззлаваным, але ўблытвацца не адважваўся, шырыф Маланор адстаў і пайшоў побач з Сэмам, што зьлез з свайго поні.

– Ну, Робіне-Бобіне, ты ж з Хобіцку, ці не? – спытаў Сэм. – У цябе ж болей глуздоў, мусібыць, каб на пана Фрода нападаць дый сумленных хобітаў затрымліваць. I што гэта з шынкамі, чаго ўсе пазачыняныя?

– Зачынілі іх, бо правадыр піва ня любіць і ня церпіць, – патлумачыў Робін. – З таго й пачалося. Адылі цяпер, мяркую, людзі ягоныя – вось хто піва любіць і мае. А таксама правадыр ня церпіць, каб народ з уласнай волі цёгаўся, дык калі хто хоча куды йсьці, мусіць да шырыфскай сядзібы завітаць перш ды растлумачыць куды й навошта.

– Сорамна табе мець дачыненьне да такой бязглузьдзіцы, – дакарыў Сэм. – Табе ж у шынку ўтульней, чымся ва ўласнай скуры. Заўжды там тырчэў, па службе ці не.

– Так я й жыў бы, Сэме, каб мог. Але ж ня трэ так сувора. Што я зрабіцьму? Ты ж ведаеш: я ў шырыфы падаўся сем гадоў таму, задоўга да ўсяго гэтага. Бо любіў пашлындацца туды-сюды, народ паглядзець ды вызнаць, дзе піва найлепшае. Цяпер жа ўсё па-іншаму.

– Дык кінь, не шырыфствуй болей, раз гэты занятак зрабіўся зьнявагаю.

– Нам кідаць не дазволена.

– Калі шчэ пачую "не дазволена", раззлуюся, – папярэдзіў Сэм.

– Не сказаў бы, што не хачу тое пабачыць, – сьцішыў голас Робін. – Калі б усе разам раззлаваліся, мо нешта й атрымалася б. Праблема ў даўгалыгіх, Сэме, правадыровых людзях. Ён паўсюль іх рассылае, і калі хто з нас, малога народу, выступіць супраць, дык адразу ж валакуць у Замкнёныя норы. Першым узялі старога Пончыка, галаву Віля Беланога, а тады шмат каго. Апошнім часам усё горшае. Цяпер і зьбіваюць на горкі яблык.

– Тады чаму вы робіце іхнюю працу? – злосна спытаў Сэм. – Хто вас да Жабішчаў даслаў?

– Ды ніхто. Мы тутака й стаім, у вялікай шырыфскай сядзібе. Мы – першы ўсходнепадзелаўскі разьдзел цяпер. Кажуць, цяперака сотні шырыфаў, а з усімі гэнымі новымі правіламі яны й болей хочуць набраць. Большасьць не з сваёй волі йдзе, але ж ня ўсе. I ў Шыры ёсьць тыя, што ў чужыя справы нос соваюць дый выхваляюцца. I горш за тое: жменя тых, хто віжуе й даносіць правадыру й ягоным людзям.

– А, дык вось як вы пра нас вызналі!

– Менавіта так. Нам жа ранейшай Хуткай поштай карыстацца не дазваляюць, а самі яе ўжылі, ды ў розных месцах трымаюць асаблівых весьнікаў. Адзін прыбег учора зь Беланораў з "сакрэтным данясеньнем", а другі адсюль яго панёс далей. А да надвячорку сёньня прыйшоў адказ – загад арыштаваць вас ды прывезьці ў Прырэчча, а ня проста да Замкнёных нораў. Відавочна, правадыр хоча хутчэй вас пабачыць.

– Наўрад тое яго пацешыць, калі спадару Фрода зь ім разьбярэцца, – мовіў Сэм.

Шырыфская сядзіба ў Жабішчах апынулася ня лепшай за сядзібу ля мосту. Блага складзеная зь мярзотнай бляклай цэглы, яна мела толькі адзін паверх і вузкія вакенцы, унутры была сырая й тужлівая. Вячэру падалі на доўгім голым стале, які ня шкрэблі, напэўна, некалькі тыдняў. Але ежа лепшага й не заслугоўвала. Вандроўнікі радаваліся, пакідаючы на ранак гэтае месца. Да Прырэчча заставалася васямнаццаць вёрстаў, рушылі а дзясятай. Выехалі б і раней, але затрымаліся толькі таму, што адцягваньне ад'езду відавочна злавала ачольцу шырыфаў. Заходні вецер зьмяніўся на паўночны й схаладнеў, але болей не дажджыла.

Вёску пакідала даволі сьмешная працэсія, а той нешматлікі народ, што выйшаў зірнуць, "як вандроўнікі нарыштуніліся", вагаўся: ці не забаронена сьмяяцца з гэтай нагоды? Тузін шырыфаў "канваяваў вязьняў", але Мэры прымусіў іх ісьці наперадзе, а Фрода зь сябрамі ехалі сьледам. Мэры зь Піпінам і Сэм сьмяяліся й гаманілі, а шырыфы кульгалі наперадзе, намагаючыся выглядаць суворымі й значнымі. Фрода ж маўчаў, падаючыся сумным і задумлівым.

Апошнім у вёсцы мінулі каржакаватага старога, які падразаў кусты.

– Вітаньне, вітаньне! – гукнуў ён весела. – Дык хто каго заарыштаваў, га?

Два шырыфы адразу ж пакінулі шэраг і накіраваліся на яго.

– Гэй, ачольца! – тут жа гукнуў Мэры. – Загадай-тка сваім вярнуцца на месца, а тое я іх сам вярну!

Ад раздражнёнага выкліку ачольцы два раззлаваныя шырыфы вярнуліся.

– А зараз хадзем! – загадаў Мэры, і вандроўнікі паклапаціліся, каб поні крочылі якраз такім крокам, на які яшчэ ставала ног у хобітаў.

Сонца выйшла з-за хмараў, і, нягледзячы на пранізьлівы вецер, шырыфы неўзабаве запыхцелі й узапрэлі.

Ля Трохграшовых Камяніскаў яны здаліся цалкам. Бо прабеглі чатырнаццаць вёрстаў з адным толькі адпачынкам ля полудня. А ўжо было тры гадзіны пасьля. Шырыфы згаладнелі, пазьбівалі ногі й болей гэткім крокам рушыць не маглі.

– Ну, цяперачка клыпайце як здолееце! – абвесьціў ім Мэры. – Мы далей паехалі.

– Бывай, Робін-Бобін! – разьвітаўся Сэм. – Я цябе чакаю на ганку "Зялёнага цмока", калі ты шчэ не забыўся, дзе ён. Толькі не забрыдзі куды-колечы, дабіраючыся!

– Вы ж арышт парушылі, вось што, – сумна вымавіў ачольца, – і за наступствы я не адказваю.

– Мы яшчэ шмат чаго парушым, і ў цябе адказу за наступствы не спытаем, – паабяцаў Піпін. – Ну, бывай, спадару!

Вандроўнікі рушылі далей і, калі сонца схілілася да Белага ўзгор'я далёка на захадзе, сягнулі Прырэчча й шырокага прырэцкага загону. Вось там іх нарэшце ўразіла ў самае сэрца. Бо тое быў родны для Фрода й Сэма край, і зараз гаспадар з служкам зразумелі, што гэты куток даражэйшы ім за любую іншую мясьціну ў сусьвеце. Шмат хацінаў не ставала. Некаторыя падаваліся спаленымі. Прыгожы ланцужок нораў з паўночнага боку возера цяпер быў пакінуты, а садочкі, што зыркім суквецьцем спускаліся да самай вады, зарасьлі пустазельлем. Горш за тое, вырас шыхт новых агідных будовінаў уздоўж усяго Азёрнага боку, дзе хобіцкі шлях падыходзіў блізка да берагу. Раней там цягнуліся прысады. Цяпер усе дрэвы зьніклі. А зірнуўшы на шлях да Торбы-пад-Стромай, сябры пабачылі здалёк высокую цагляную трубу, што вывяргала чорны дым у вечаровае паветра.

– Я іду, іду зараз жа! – выгукнуў у адчаі ўзрушаны Сэм. – Я мушу бачыць, што ж яны нарабілі! Мушу знайсьці майго Дзеда!

– Спачатку трэба высьветліць, з чым маем справу, Сэме, – параіў Мэры. – Мяркую, у "правадыра" пад рукою добрая зграя галаварэзаў. Лепей знайсьці таго, хто скажа, як справы.

Але ў Прырэччы ўсе хаціны й норы былі зачыненыя й ніхто вандроўнікаў не павітаў. Тыя зьдзівіліся, але неўзабаве зразумелі прычыну. Калі сягнулі "Зялёнага цмока", апошняга дома на хобіцкім баку, цяпер безжыцьцёвага ды з паламанымі вокнамі, пабачылі з трывогаю тузін вялізных злавесных людзей, касавокіх і смуглявых, якія стаялі, прыхіліўшыся да сьцяны шынка.

– Рыхтык той сябар Біла Бур'яка ў Прыгор'і, – заўважыў Сэм.

– Рыхтык тыя, якіх я бачыў у Ізенградку, – прамармытаў Мэры.

Бандыты трымалі ў руках дубцы, за пасамі тырчэлі рогі, але іншай зброі не было відаць. Калі падарожнікі пад'ехалі, людзі адышлі ад сьцяны й крочылі на шлях, перагароджваючы яго.

– I куды ж вы сабраліся, га? – вымавіў найвялікшы й найбольш злосны. – Няма вам далей дарожкі. I дзе ж даражэнькія шырыфы?

– Ідуць сабе паціху, – паведаміў Мэры. – Крыху ножкі пазьбівалі, магчыма. Мы абяцалі іх тут пачакаць.

– Га, а што я казаў? – павярнуўся важак да паплечнікаў. – Даводзіў жа Старычу: няма сэнсу давяраць малым дурням. Трэ было нашых хлапцоў выслаць.

– I скажэце, калі ласка, якая розьніца? – спытаў Мэры. – Мы тут ня звыклыя ўтаймоўваць разбойнікаў ды шалбераў але ж ведаем, як мець зь імі справу.

– Шалбераў, га? Вось як ты балакаеш, ну? А мо што паветлівей скажаш – альбо мы цябе хуценька навучым. Вы, малыя, нешта задужа да галавы ўзялі. Не давярайце зашмат правадыроваму добраму сэрцу. Бо Старыч прыйшоў, і правадыр ваш робіць, што загадвае Старыч.

– I што ён загадвае? – спакойна спытаў Фрода.

– Што трэ ператрэсьці тутэйшую старонку, абудзіць ды выправіць. Старыч тое ўмее. I жорстка, калі яго змусяць. Вам патрэбны лепшы правадыр. I яшчэ да сканчэньня году вы яго атрымаеце, калі ўзьнікнуць новыя клопаты. Тады ўжо вывучыце што-кольвек, пацучынае племя.

– Насамрэч я рады даведацца пра вашыя пляны, – паведаміў Фрода. – Бо зьбіраюся наведаць спадара Лота, і ён таксама, напэўна, пацікавіцца гэткімі вашымі намерамі.

– Лота? – бандыт зарагатаў. – Ды ён усё ведае! Не турбуйся, ён цяпер паслухмяненькі ў Старыча. Бо калі з правадыром клопаты, мы яго хуценька зьменім. Бачыш? А калі малы народзец паспрабуе сунуцца куды ня трэба, дык мы тое адразу выправім, разумееш?

– Так, разумею, – пагадзіўся Фрода. – І разумею таксама, што вы, відавочна, ня сочыце за навінамі. Шмат чаго зьмянілася з часу, калі вы пакінулі Поўдзень. Скончыўся ваш час, і час іншых бандытаў таксама. Цёмная вежа абрынулася, і цяпер у Гондары ёсьць кароль. Ізенградак зруйнаваны, і ваш каштоўны ўладар – жабрак у глухмені. Я стрэў яго на шляху. Цяпер па Травашляху паедуць весьнікі караля, а не грамілы зь Ізенградку.

– Жабрак у глухмені? – важак кпліва зірнуў на Фрода й пасьміхнуўся. – Га, насамрэч! Ну, пабрашы, пабрашы, надзьмуты недамерак. Нават калі тое й праўда, яно нас ня спыніць. Нам даспадобы гэтая тлусьценькая маленькая краінка, дзе вы зашмат ужо лайдачыце. Дарэчы, – ён шчоўкнуў пальцамі перад Фрода, – каралёвы ганцы! Ну й брахня! Калі якога пабачым, мо я й занепакоюся, га.

На гэтым Піпінава цярплівасьць вычарпалася. Ён узгадаў Кармаленскае поле. I вось тут, перад ім, касавокі латруга назваў Носьбіта Пярсьцёнка "надзьмуты недамерак"! Піпін скінуў плашч, выхапіў корд з похваў. Срэбра й аксаміт Гондару бліснулі пад сонцам, калі ён рушыў наперад.

– Я ганец караля! – абвесьціў ён. – Ты прамаўляў з каралеўскім сябрам і адным з найзнакаміцейшых у землях Захаду. Ты

злодзей і дурань. На калені, гультай, проста тут, і прасі прабачэньня, а тое мая сталь пакаштуе пасьля тролевай крыві тваёй!

Меч бліснуў пад вечаровым сонцам. Мэры з Сэмам таксама выхапілі мечы й пад'ехалі на падтрымку Мэры, толькі Фрода не варухнуўся. Бандыты адсунуліся. Палохаць прыгорскіх сялянаў ды зьневажаць разгубленых хобітаў – вось тое было ім даспадобы. А мець справу з хобітамі адважнымі й суворымі, якія трымаюць у руках зыркія мечы, сталася вялікаю неспадзяванкай. I гучала ў галасах прышлых хобітаў тое, чаго раней гультаі ня чулі й ад чаго зьледзянелі ад страху.

– Прэч! – загадаў Мэры. – Калі патурбуеце гэтую вёску зноўку, пашкадуеце!

Тры хобіты рушылі поні зь месца, а зладзеі кінуліся наўцёкі ўверх па Хобіцкім шляху. Аднак на бягу задзьмулі ў рогі.

– Ну, мы ў час вярнуліся дахаты, – заўважыў Мэры.

– Можа, ужо й запозна. Прынамсі, каб выратаваць Лота, – сказаў на тое Фрода. – Нікчэмны дурань, але ж мне шкада яго.

– Выратаваць Лота? Што ты маеш на ўвазе? – зьдзівіўся Піпін. – Яго зьвяргаць трэба, а не ратаваць.

– Мяркую, ты не зусім разумееш, што адбываецца, Піпіне, – патлумачыў Фрода. – Лота аніколі не жадаў, каб усё гэтак павярнула. Ён заўжды быў дурань, і нядобры дурань, а цяпер патрапіў у пастку. Бо галаварэзы ўладараць, адбіраюць, рабуюць, палохаюць і руйнуюць з уласнага жаданьня ад ягонага імя. I ўжо нядоўга ад ягонага. Ён, па-мойму, зараз вязень у Торбе-пад-Стромай, і надта напалоханы. Мы мусім выцягнуць яго адтуль.

– Каб мне ашалець! – толькі й вымавіў Піпін. – З усіх сканчэньняў нашай вандроўкі гэткае ўявіў бы ў апошнюю чаргу: біцца з бандытамі й паўоркамі ў самім Шыры, каб выратаваць Лота Вугра!

– Біцца? Верагодна, дойдзе й да бойкі. Але ж запомніце: нельга забіваць хобітаў, нават калі яны перакінуліся на другі бок. Насамрэч перакінуліся, я маю на ўвазе, а не папросту запалоханыя выконваюць загады бандытаў. Аніколі ў Шыры ніводны хобіт наўмысна не забіваў другога, і не цяпер тое пачынаць. I ўвогуле, анікога лепей не забіваць, калі толькі можна. Утаймоўвайце злосьць, трымайцеся да апошняга.

– Але ж калі латругаў шмат, – заўважыў Мэры, – біцца давядзецца абавязкова. Ты ня выратуеш ні Лота, ні Шыр адно шкадаваньнем ды подзівам, даражэнькі Фрода.

– Не, – дадаў Піпін, – другі раз іх гэтак лёгка не напалохаеш. Мы іх неспадзевам узялі. Чуў, як трубілі ў рогі? Відочна, астатнія недзе паблізу. Яны пасьмялеюць, калі іх зьбярэцца болей. Трэ нам недзе прыхавацца на ноч. Усё-ткі нас толькі чацьвёра, хоць мы й узброеныя.

– Я прыдумаў, – абвесьціў Сэм. – Хадземце да старога Тома Котана ўніз на Паўднёвую вулку. Ён заўсёды быў годным хобітам! I ў яго плойма хлапцоў, маіх даўніх сябрукоў.

– Не! – запярэчыў Мэры. – Няма сэнсу "прыхоўвацца". Менавіта гэта й робяць нашы, і якраз тое нягоднікам даспадобы. Яны зьбяруцца вялікай гурмаю дый выганяць нас ці спаляць у нашым спраце. Не, нам неадкладна трэба рабіць іншае.

– Што ж? – спытаў Піпін.

– Падымаць Шыр! – выклікнуў Мэры. – Зараз жа! Абудзіць усіх! Бо яны ж усе ненавідзяць цяперашняе становішча. Усе, апрача пары нягоднікаў ды жмені дурняў, якія жадаюць пафанабэрыцца й пастаршыняваць, а насамрэч не разумеюць, што адбываецца. А народ шырскі столькі часу жыў ва ўтульнасьці й бясьпецы! Ня ведаюць хобіты толкам, што рабіць. Адылі толькі пакажы ім, яскраўку кінь – усё й усе запалаюць. Правадыровы людзі канечне пра тое здагадваюцца. Яны паспрабуюць хутчэй нас злавіць ды расьціснуць. У нас зусім мала часу. Сэм, калі хочаш, скачы да Котанавай сядзібы. Ён – галава ва ўсім навакольлі, дый сам сьвядомы. Давай! А я задзьму ў роханскі рог, хай усе пачуюць музыку, якой аніколі раней ня чулі.

Вандроўнікі вярнуліся да сярэдзіны вёскі. Там Сэм збочыў і паскакаў намётам на поўдзень па прысадах, што вялі да Котанавай сядзібы. Раптам ясны погук рогу зазьвінеў у паветры. Раскаціўся далёка над палямі й пагоркамі. I гэтак зазыўна клікаў ён, што Сэм ледзь не спыніўся й не павярнуў назад. Поні заржаў ды ўскінуўся на дыбкі.

– Не, хлопча, не! – гукнуў Сэм. – Мы неўзабаве назад!

А тады пачуў, што Мэры зьмяніў мэлёдыю, і над зямлёю панёсься Заклік Прыбычча, і ажно здрыганулася паветра:

ПРАЧНІЦЕСЯ! ПАЎСТАНЬЦЕ!

ВОРАГ! ВОРАГ!

АГОНЬ! АГОНЬ! ВОРАГ!

ПРАЧНІЦЕСЯ! ПАЎСТАНЬЦЕ!

Сэм пачуў за сьпінаю шматгалосы гоман, бразгатаньне дзьвярэй. Наперадзе ў змроку ўспыхвалі вагні, брахалі сабакі, нехта кудысьці бег. Сэм яшчэ не сягнуў канца прысадаў, як пабачыў гаспадара Котана з трыма хлопцамі, Томам-малодшым, Джолем ды Нікам, яны зь сякерамі ў руках несьліся насустрач. Заўважыўшы Сэма, перагарадзілі яму праезд.

– Не, гэта не адзін з тых бандытаў, – пачуў Сэм гаспадароў голас. – З памеру хобіт, толькі апрануты дзівосна. Гэй! Ты хто й што там за гармідар?

– Ды гэта я, Сэм Гэйхад. Я вярнуўся!

Гаспадар Котан крочыў бліжэй, прыгледзеўся ў паўзмроку.

– Але! – выгукнуў нарэшце. – Голас той самы, і твар ня горшы за ранейшы, Сэме. Але на вуліцы я цябе ў гэткім рыштунку не пазнаў бы. Пабываў у замежжы, бачу. А мы баяліся, ты згінуў.

– Дык жа не! I спадар Фрода таксама. Ён тутака, і зь сябрамі. Вось з чаго гармідар. Яны Шыр падымаюць. Мы зьбіраемся выкінуць прэчкі гэных шалбераў ды іхняга правадыра таксама. I пачынаем упрост цяпер!

– Файна, файна! – загукаў Котан. – Надышло нарэшце! Я свару ўчыніць ужо год намагаюся, аджа народ не разварушыць. А мне яшчэ пра жонку ды Ружанку думаць... Бо бандыты ж тыя ні перад чым ня спыняцца. А цяперака – гайда, хлопцы! Прырэчча ўздымаецца! I мы не адстанем!

– А як там спадарыня Котанава ды Ружа? – пацікавіўся Сэм. – Ім жа небясьпечна адным заставацца.

– Мой Нібс зь імі. Але ты можаш пад'ехаць і яму дапамагчы, калі хочаш, – Котан усьміхнуўся.

I пабег з сынамі далей, да вёскі. А Сэм пасьпяшаўся да сядзібы й пабачыў, што ля вялікіх круглых дзьвярэй, на прыступках, што вядуць з двара да нары, стаяць спадарыня Котанава з дачкой Ружай, а перад імі – Нібс, сьціснуўшы сянныя вілы.

– Гэна я, Сэм Гэйхад! – выгукнуў Сэм, пад'яжджаючы. – Не спрабуй працяць мяне віламі, Нібсе. Дый сэнсу няма, на мне кальчуга.

Саскочыў з поні й падняўся па лесьвіцы. На яго пазірал і моўчкі.

– Добры вечар, спадарыня Котанава! – вымавіў Сэм. – Вітаю, Ружа!

– Вітаю, Сэме! – адгукнулася Ружа. – Ты дзе быў? Казалі, памёр, а я цябе зь вясны чакала. Не сьпяшаўся, але?

– Мо й не, – суздрам зьбянтэжыўся Сэм. – Але цяпер сьпяшаюся. Мы з бандытамі разьбіраемся, і я мушу вярнуцца да спадара Фрода. Аднак мне падумалася: трэ заехаць ды зірнуць, як там спадарыня Котанава маецца, дый ты, Ружа.

– Маемся няблага, дзякуй, – паведаміла спадарыня Котанава. – Ці маяліся б няблага, каб ня гэныя прайдзісьветы.

– Ну, дык едзь жа! – параіла Розі. – Калі ты даглядаў спадара Фрода ўвесь час, чаго цяперака пакінуў, калі небясьпека на носе?

Тое для Сэма было занадта. Ці тыдзень тут тлумачыць, ці не тлумачыць увогуле. Ён пайшоў прэч, усьсеўся на поні. А калі ўжо крануўся зь месца, Ружа зьбегла па лесьвіцы.

– Падаецца, Сэме, ты добра выглядаеш! – кінула. – Ідзі зараз! Але ж беражы сябе й адразу вяртайся, калі з бандытамі разьбярэсься!

Калі Сэм вярнуўся да Фрода, там была ўжо ўся вёска. Калі не лічыць юнакоў, сабралася болей за сотню дужых хобітаў з косамі й сякерамі, цяжкімі молатамі, доўгімі нажамі й кіямі, а некалькі – з паляўнічымі лукамі. Народ жа з навакольных сядзібаў яшчэ толькі падыходзіў.

Распалілі вялікае вогнішча, каб крыху ажывіць абстаноўку, а таксама таму, што правілы гэта забаранялі. Полымя зырка палала ў ночы. На загад Мэры бальшак у кожным канцы вёскі перакрылі. Калі на перашкоду натрапілі шырыфы, то ажно аслупянелі ад подзіву, але высьветліўшы што да чаго, большасьць паздымала пёры з капелюшоў і далучылася да паўстаньня. Астатнія ўцяклі.

Сэм знайшоў Фрода й сяброў ля вогнішча, яны гутарылі з старым Томам Котанам, гурт навокал слухаў, вырачыўшы ў захапленьні вочы.

– Ну, і што далей? – спытаў спадар Котан.

– Не магу сказаць, пакуль болей не даведаюся, – адказаў Фрода. – Колькі бандытаў увогуле паблізу?

– Цяжка сказаць. Яны ж туды й сюды цёгаюцца, не сядзяць на месцы. З паўсотні ў халупах ля хобіцкага шляху, але яны адтуль вылазяць зладзейнічаць, альбо "зьбіраць", як яны тое называюць. Усё ж рэдка іх меней за тузін ля правадыра, як яны яго клічуць. А ён у Торбе ці быў там, бо цяпер вонкі не паказваецца. Аніхто яго, папраўдзе, і ня бачыў тыдзень ці два, а даўгалыгія нікога блізка не падпускаюць.

– Яны ж ня толькі ў Хобіцку, так? – спытаў Піпін.

– Не, на жаль. Даволі шчэ далей на поўдні, у Доўгім панізьзі, ды на Сарнаўскім бродзе, як я чуў. Ды колькі бадзяецца ў Ляснакуцьці й на Скрыжаванцы. А да таго ў Замкнёных норах, як яны завуць іх: старыя тунэлі ў Міхальскім Выкапе. Вязьніцу зрабілі для тых, хто супраць іх. Усё ж, мяркую, іх ня болей за тры сотні па ўсім Шыры, уздоўж ці ўпоперак, а магчыма й меней. Справімся, калі ўтрымаемся разам.

– Ці ё ў іх зброя? – спытаў Мэры.

– Пугі, нажы, дубцы. Досыць для іх бруднай працы. Гэна ўсё, што яны дагэтуль дэманстравалі, – адказаў Котан. – Але ж скажу: ёсьць у іх і іншае, калі да бойкі дойдзе. Гэтак ці йнакш, сёй-той мае лукі. Пару нашых падстрэлілі.

– Вось яно, Фрода! – вымавіў Мэры. – Я ж ведаў, што нам давядзецца біцца. Яны пачалі забойствы.

– Не зусім яны, калі шчыра, – паправіў Котан. – Прынамсі, страляць не яны пачалі, а Хваты. Бачце, бацька вашці, спадару Перыгрыне, ён Лота на дух не выносіў ад пачатку. Казаў, што калі каму й гуляцца ў правадыры гэткаю часінаю, дык гэта найшляхетнейшаму Шырскаму тану, а ня выскачку нейкаму. А калі Лота сваіх людзей паслаў, то пралічыўся. Хватам шчасьце, у іх норы найглыбейшыя на Зялёных пагорках, Вялікія Сьміялы ды ўсялякае такое, шалберам да іх не дабрацца, і на сваю зямлю Хваты чужынцаў не пусьцілі. Калі тыя прыходзяць, на іх палююць. Хваты трох застрэлілі за шныпараньне й рабаўніцтва. Пасьля таго бандзюкі зрабіліся шкаднейшымі. I пільна вартуюць Хватаву зямлю. Аніхто цяпер ані туды, ані адтуль.

– Малайцы Хваты! – выгукнуў Піпін. – Але ж нехта мусіць туды патрапіць цяпер. Я рушу ў Сьміялы! Хто з мною да Хватавай Гародні?

Сабраў з паўтузіна хлопцаў-вершнікаў ды ад'ехаў зь імі праз палі.

– Да хуткай сустрэчы! – гукнуў на разьвітаньне. – Тут толькі чатырнаццаць вёрстаў ці каля таго па палёх. Да ранку вярнуся з войскам Хватаў!

Мэры задзьмуў у рог увасьлед, калі тыя зьніклі ў начной цемры. Народ радасна загалёкаў.

– Гэтак ці інакш, – сказаў Фрода хобітам побач, – я хацеў бы, каб не забівалі нават злачынцаў, калі без таго магчыма абысьціся. Хіба толькі каб ня даць ім пашкодзіць нашым.

– Добра! – пагадзіўся Мэры. – Вось толькі неўзабаве намячаецца візыта да нас з Хобіцку. I візытоўцы тыя не зь перамовамі зьявяцца. Мы паспрабуем зь імі па-добраму, але трэба рыхтавацца да горшага. Маю плян.

– Добра, – таксама пагадзіўся Фрода. – Тады яго й ажыцьцяўляй.

Якраз тады прыбеглі хобіты, якіх пасылалі да Хобіцку.

– Ідуць, ідуць! – загукалі яны. – Тузін ці нават болей. А двое на захад выправіліся напрамкі.

– Да Скрыжаванкі, няйначай, – заўважыў Котан, – каб болей сваіх сабраць. Ну, тое пятнаццаць вёрстаў туды, пятнаццаць назад. Пакуль пра іх клапаціцца рана.

Мэры пасьпяшаўся раздаваць загады. А Котан выгнаў усіх з вуліцы за дзьверы, пакінуўшы толькі старэйшых сталых хобітаў, у каго была якая зброя. Чакалі нядоўга. Неўзабаве пачулі гучныя галасы й тупат цяжкіх ног. На бальшаку паказаўся сапраўдны шыхт бандытаў. Зірнулі на агароджу й зарагаталі. Яны й уявіць не маглі, што хтосьці ў гэтай маленькай краіне паўстане супраць дваццаці такіх, як яны.

Хобіты прыбралі агароджу, адсунуліся ўбок.

– Дзякуй! – кпліва зарагаталі людзі. – А зараз ну-тка па ложках, пакуль пугі не пакаштавалі!

Тады крочылі па вуліцы, гукаючы:

– Згасіць агні! Па хатах, сядзець ціха! Альбо паўсотню возьмем у Замкнёныя норы на год! Па хатах! Правадыр траціць цярплівасьць!

Аніхто на загады не зважаў, а калі чужынцы міналі, хобіты моўчкі рушылі ўвасьлед за імі. Людзі сягнулі вогнішча й пабачылі спадара Котана: ён стаяў самотны й грэў рукі над полымем.

– Хто ты й што ты, па-твойму, робіш? – спытаў ачольца бандытаў.

Котан глянуў на яго павольна й доўга. I вымавіў:

– Я ў цябе якраз пра тое хацеў спытаць. Гэта не твая краіна, і табе тут ня месца.

– А я вось ведаю, дзе тваё месца! – гыркнуў ачольца. – Хапайце яго, хлопцы! У Замкнёныя яго, а каб прызвычаіўся, джгніце яму дзеля спакою!

Людзі зрабілі крок – і замёрлі. Бо вакол узьняўся раззлаваны гоман, і раптам яны адчулі, што Котан не адзін. Што яны абкружаныя. У змроку за колам сьвятла ад вогнішча стаялі хобіты, якія цішком выйшлі зь цемры. I было іх за дзьве сотні, і ўсе трымалі зброю.

Мэры крочыў наперад.

– Мы ўжо сустракаліся, – сказаў ачольцу, – і я папярэджваў цябе не вяртацца сюды. I папярэджваю зноў: ты стаіш на сьвятле, вакол цябе – лучнікі. Калі пальцам кранеш старога альбо каго шчэ, цябе адразу падстрэляць. Кладзі долу ўсю зброю, якую маеш!

Ачольца азірнуўся. Ён патрапіў у пастку. Але не напалохаўся, бо за сьпінаю меў тузін паплечнікаў. I надта мала ведаў пра хобітаў, каб зразумець небясьпеку. З дурасьці вырашыў біцца. Палічыў, што лёгка вырвецца з пасткі.

– Бі, хлопцы! – закрычэў раптам. – Пакажам ім!

З доўгім нажом у левай руцэ й дубцом у правай кінуўся на хобітаў, маючы намер прарвацца назад, да Хобіцку. Замахнуўся на Мэры, які стаяў на дарозе. I ўпаў мёртвы з чатырма стрэламі.

Астатнім хапіла. Усе здаліся. У іх адабралі зброю, павязалі разам ды завялі ў пустую хаціну, якую яны самі сабе колісь пабудавалі, там іх і замкнулі, зьвязаўшы рукі й ногі, ды пакінулі пад вартаю. Мёртвага ачольцу адцягнулі прэч ды закапалі.

– Здаецца, усё проста, га? – вымавіў Котан. – Я ж казаў: разьбярэмся мы зь імі. Але ж заклік быў патрэбны. У самы час вашаць зьявіўся, спадару Мэры.

– Яшчэ шмат працы, – адказаў на тое Мэры. – Калі ты не памыліўся ў падліках, дык мы ня справіліся нат з малой часткаю. Але ўжо сьцямнела. Мяркую, з наступным крокам варта пачакаць да сьвітанку. Тады наведацьмем правадыра.

– Чаму ня зараз жа? – зьдзівіўся Сэм. – Цяпер троху па шостай гадзіне. А я хачу майго Дзеда пабачыць. Ці ведаеце, што зь ім, спадару Котане?

– Ведаю. Ня тое каб добра, але й ня цалкам блага, Сэме. Яны ж слабаду зьнесьлі, такі яму горкі падаруначак. А цяпер ён у адной з тых новых халупаў, якія правадыровы людзі ладзілі, пакуль яшчэ рабілі штосьці, апрача выпальваньня й рабаўніцтва. Ня болей за вярсту ад Прырэчча. Але ж Дзед твой калі-нікалі да мяне завітвае, калі магчымасьць выпадае, дык я ўжо сачу, каб ён лепей харчаваўся, чымся некаторыя небаракі. Усё супраць правілаў, вядома ж. Я яго ў сябе пасяліў бы, дык жа не дазволена.

– Дзякуй, спадару Котане, я ніколі на гэтую ласку не забудуся. Але ж я так хачу яго пабачыць. Гэны ж правадыр ды Старыч, як пра іх кажуць, здольныя штось благое й да раніцы ўчыніць.

– Добра, Сэме, – пагадзіўся Котан. – Абяры хлопца ці двух ды едзь прывязі яго да маёй хаты. Не набліжайцеся толькі да старой хобіцкай вёскі за ракой. Джолі мой пакажа шлях.

Сэм паехаў. Мэры ж загадаў, каб па ўсёй вёсцы хадзіла варта, патрулюючы, і ўсю ноч вартавыя заставаліся ля агароджаў. Тады разам з Фрода выправіўся да Котанаў. Усе паселі ў цёплай кухні. Гаспадары зь ветлівасьці папыталі што-кольвек пра вандроўку, але адказаў амаль ня слухалі, бо значна болей іх цікавілі падзеі ў Шыры.

– Усё пачалося з Вугра, як мы яго клічам, – паведаміў гаспадар Котан, – і пачалося неўзабаве пасьля таго, як вы сышлі, спадару Фрода. Убіў ён у галаву дзівоснае, гэты Вугор. Падаецца, захацеў усім завалодаць сам, каб народу загады раздаваць. Неўзабаве высьветлілася, што ён ужо захапаў болей, чымся здароўю спрыяе, і працягваў хапаць, хоць было загадкаю, адкуль грошы. Млыны, бровары, шынкі, сядзібы й палі люлькавай зёлкі. Падаецца, Пешчакоў млын ён набыў яшчэ да таго, як перабраўся ў Торбу-пад-Стромай.

Вядома ж, і напачатку меў нямала маёмасьці ў Паўднёвым падзеле, ад бацькі ў спадчыну атрымаў, а да таго ж, бачце, прадаваў найлепшыя зёлкі, шмат прадаваў і слаў некуды ўжо пару гадоў. А напрыканцы мінулага году пачаў слаць ня толькі зёлкі, але й іншае дабро. Нястачы пачаліся, а зіма ж не за гарамі. Народ і зазлаваў, але на тое Вугор падрыхтаваў адказік. Мноства людзей, нягоднікаў збольшага, прыехала на вялізных вазах. Некаторыя – каб звозіць дабро на Поўдзень, а некаторыя – каб застацца. Ды шчэ болей далучылася потым. I не пасьпелі мы апамятацца, як яны ўжо тутака й тамака ў Шыры абжыліся, дрэвы валілі, капалі, будавалі сабе халупы й хаціны на свой густ. Напачатку за дабро й шкоду сплочваў Вугор, але неўзабаве яны пачалі распараджацца тут па-гаспадарску ды браць, што патрапіць на вочы.

Узбурэньні з таго былі, але ж меншыя, чым варта. Стары Віль Галава выправіўся да Торбы-пад-Стромай, каб абскардзіць усё, але ж туды так і не дабраўся. Зладзеі яго схапілі, зацягнулі й замкнулі ў нару ў Міхальскім Выкапе, там ён і сёньня. А пасьля таго як Новы год мінуў, ня стала нат пасады галавы, Вугор абвесьціў сябе правадыром шырыфаў, альбо ўпрост правадыром, і калі хто "высоўваўся", як яны кажуць, таго валаклі ўвасьлед за Вілем. Так вось усё павярнулася ад благога да горшага. Зёлкі не засталося, хіба толькі для людзей, і піва правадыр не выносіў, зноў толькі даўгалыгім дазваляў, і ўсе шынкі пазачыняў, і ўсяго рабілася меней, апрача правілаў. Як хто прыхоўваў трохі свайго, зьяўляліся чужынцы зьбіраць дабро "дзеля справядлівага падзелу", што значыла: ім усё, а нам нічога, адно пад'едкі, якія можна атрымаць у шырыфскай сядзібе, калі ты здолееш гэна зьесьці. Усё надзвычай блага. А калі Старыч абвесьціўся, дык увогуле пачалося агульнае абурэньне.

– Што гэта за Старыч? – спытаў Мэры. – Я чуў, як адзін з бандытаў казаў пра яго.

– Напэўна ж, найвялікшы зь нягоднікаў, – адказаў Котан. – Падчас апошняга ўраджаю, напрыканцы верасьня, так, тады мы ўпершыню пра яго пачулі. Аніхто яго ня бачыў, але ж ён у Торбе-пад-Стромай, і ён цяперака сапраўдны правадыр, мяркую. Усе бандыты робяць так, як ён кажа, а кажа ён большай часткаю сячы, выпальваць і руйнаваць, а цяпер і да забойства дайшло. Аніякай выгоды нават для іх саміх, і сэнсу аніякага ва ўчынках: сякуць дрэвы й пакідаюць гнісьці, выпальваюць хаты, а новых не будуюць.

Вазьмі ты Пешчакоў млын. Вугор загадаў зьнесьці яго, як толькі перабраўся ў Торбу. А тады прывёў мноства брудных людзей, яны пабудавалі большы млын ды набілі ўсялякімі коламі й іншаземнымі прыладамі. I толькі дурань Тэд радаваўся, і цяпер на млыне робіць, чысьцячы для даўгалыгіх колы там, дзе ягоны бацька быў млынар і сам сабе гаспадар. Вугор казаў, новы млын меле болей і хутчэй. Ён і іншыя млыны накшталт таго пабудаваў. Але ж трэ мець зерне, каб малоць, і новаму млыну працы ня болей, чым старому. А калі Старыч зьявіўся, увогуле зерня болей ня мелюць. Там заўжды нейкі грукат білаў, і дым з смуродам, і нават уночы спакою няма ў Хобіцку. А яны ж і бруд усялякі ў раку выліваюць: усю ніжнюю плынь Вады-ля-Стромы ўжо спаганілі, і бруд у Бранявін цячэ. Каб Шыр у пустэчу ператварыць, дык тое найлепшы шлях. Я ня веру, што дурань Вугор стаіць за ўсім гэтым. Напэўна ж, Старыч.

– Праўда! – не стрываў Том-малодшы. – Яны ж нават Вугрову матку старую, Лябэлю гэную, схапілі, а ён жа яе любіў, нават калі ніхто больш не любіў. Народ з Хобіцку бачыў, але. Ідзе яна прысадамі з сваім старым парасонам. А насустрач, угару, бандыты на вялікім возе.

"I куда ж гэна вы працеся?" – пытаецца яна.

"Да Торбы", – кажуць.

"Нашто?"

"Каб Старычу халупаў набудаваць".

"А хто вам дазволіў?"

"Старыч, – адказваюць тыя. – Так што валі з шляху, карга старая!"

"Я вам пакажу Старыча, бессаромныя абібокі-агуры!" – кажа яна, падымае парасон ды кідаецца на ачольцу, а той удвая за яе большы. Вось і схапілі яе. Завалаклі ў Замкнёныя норы, і гэна ў яе ўзросьце. Яны й іншых схапілі, якіх болей шкада, але ж яна самая мужная.

Сярод гамонкі зьявіўся Сэм з сваім старым. Стары Гэйхад нашмат не згрыбеў, хоць крыху й паглушэў.

– Добры вечар, спадару Торбінсе! – павітаўся. – Насамрэч рады бачыць, што ваша ў здароўі вярнуўся. Але ж тутака жальба ў мяне да вашці, па-простаму кажучы, калі дазволіце. Навошта ж ваша прадаваў Торбу, га, я ж заўжды тое казаў? З таго ліха ўсялякае й пачалося. Пакуль ваша там скакаў па землях замежных, ганяючы чарналюдаў па гарах, як мой Сэм кажа, хоць нашто – так і не патлумачыў, тутака скапалі ўсю слабаду Прыторбінскую ды ўсе мае бульбакі папавынішчылі!

– Мне вельмі шкада, спадару Гэйхадзе, – вымавіў Фрода. – Але ж цяпер я вярнуўся й паспрабую найлепшым чынам усё выправіць.

– Ну, лепей і ня скажаш, – задаволіўся Дзед. – Спадар Фрода Торбінс – сапраўды шляхетны хобіт, і заўжды я так казаў, што б там ні думалі пра некаторых іншых з такім самым прозьвішчам, прабачце, калі ласка. Спадзяюся, мой Сэм добра сябе паводзіў, была зь яго карысьць?

– Найкарысьнейшая карысьць, спадару Гэйхадзе, – адказаў Фрода. – Насамрэч, паверце, ён цяпер сярод найзнакаміцейшых ва ўсіх землях, і песьні пра ягоныя подзьвігі складаюць адсюль ажно да мора дый за Вялікай ракой.

Сэм пачырванеў, але зірнуў на Фрода з удзячнасьцю, бо ў Ружы павялічыліся вочы й зазьзяла ўсьмешка, калі яна глянула на Сэма.

– У тое няпроста паверыць, скажу вашці, – пахітаў стары галавою, – хоць бачу: ублытаўся ён у дзівосную суполку. А што з жупанчыкам ягоным? Не па мне гэнае, каб зялезьзе ўсялякае чаплялі, файна яно глядзіцца ці не.

Котанава сям'я й госьці назаўтра прачнуліся раненька. Уночы нічога ня здарылася, але ж дзень, без сумневаў, абяцаў новыя клопаты.

– Падаецца, у Торбе нікога з бандытаў не засталося, – паведаміў Котан, – але банда з Скрыжаванкі можа зьявіцца з хвіліны на хвіліну.

Пасьля сьняданку прыбыў вястун ад Хватаў, і ў настроі вельмі ваяўнічым. Паведаміў:

– Тан падняў усё навакольле, а навіны, бы пажар, лятуць ва ўсе бакі. Бандыты, якія пільнавалі нашую зямлю, на Поўдзень уцяклі – хто жывы застаўся, вядома. Тан за імі выправіўся, каб з таго боку вялікай гурмы не прыперлася, але паслаў сюды спадара Перыгрына з усімі, каго сабраў.

Наступная вестка, аднак, сталася менш прыемнай. Мэры, які быў на нагах усю ноч, прыехаў блізу дзясятай гадзіны й распавёў:

– Вялікі гурт вярсты за чатыры адсюль. З Скрыжаванкі йдуць, але шмат хто з уцекачоў да іх далучыўся. Іх амаль сотня, па дарозе ўсё паляць. Паскуднікі!

– А, гэныя не сумовіцца йдуць, а забіваць, – нахмурыўся спадар Котан. – Калі Хваты не пасьпеюць, лепей нам за платы схавацца й страляць, часу не марнуючы. Тут бяз бойкі не абысьціся, спадару Фрода.

Але Хваты пасьпелі. Неўзабаве прыйшла сотня з Хват-гарадку й Зялёных пагоркаў, з Піпінам на чале. Цяпер у Мэры ставала дужых хобітаў, каб справіцца з зладзеямі. Выведнікі даносілі, што тыя трымаюцца разам. Напэўна ж, ведаюць, што ўвесь край паўстаў супраць іх, і відавочна прагнуць бязьлітасна расьціснуць рокаш у самым ягоным сэрцы, у Прырэччы. Аднак як рашуча яны ні былі настроеныя, правадыра, які разумеў бы ваярскую справу, ня мелі. Бо рухаліся без аніякіх засьцярог. Мэры, скеміўшы тое, хуценька склаў плян.

Бандыты рушылі па Ўсходнім шляху не прыпыняючыся, збочылі на прырэцкі бальшак, які некаторы час вёў угару паміж высокіх схілаў з жывымі агароджамі наверсе. За паваротам, недзе за дзьве гоні ад галоўнага шляху, напаткалі завал зь перакуленых старых вазоў. I спыніліся перад ім. I ў той самы момант зразумелі, што за агароджамі паабапал, якраз над галовамі, паўнютка хобітаў. За сьпінамі іншыя хобіты ўжо пхалі на гасьцінец вазы, раней прыхаваныя на полі, перакрываючы шлях назад. А зьверху бандыты пачулі голас.

– Ну, крочылі прамютка ў пастку, – абвесьціў Мэры. – Вашыя сябрукі з Хобіцку зрабілі тое самае, і цяпер адзін мёртвы, а рэшта ў палоне. Кладзіце долу зброю! А тады адыходзьце ад яе на дваццаць крокаў і сядайце на зямлю. Хто паспрабуе вырвацца, таго падстрэлім.

Але бандытаў ня так лёгка было запалохаць. Некалькі хацелі падпарадкавацца, але ж астатнія ім не далі, падбухторваючы біцца. З тузін кінуліся назад, на перашкоду з вазоў. Шасьцярых падстрэлілі, але астатнія вырваліся, забіўшы двух хобітаў, а пасьля разьбегліся ва ўсе бакі.Яшчэ двох улучылі на бягу. Мэры выдзьмуў з рога гучны покліч, і ў адказ здалёк затрубілі таксама.

– Далёка не ўцякуць, – вымавіў Піпін. – Тут усё навакольле поўнае нашымі паляўнічымі.

А зачыненыя ў пастцы людзі, яшчэ тузіны чатыры з гакам, паспрабавалі ўскараскацца на агароджы й схілы, і хобітам давялося шмат каго пастраляць ці пасекчы сякерамі. Але ж многія мацнейшыя й люцейшыя людзі прарвалася з заходняга боку й рашуча напалі, цяпер болей жадаючы забіваць, чым уцякаць. Некалькі хобітаў загінулі, астатнія завагаліся, ажно тут зьявіліся Мэры зь Піпінам, якія былі на ўсходнім баку, і напалі на бандытаў. Мэры ўласнымі рукамі забіў правадыра, даўгалыгага касавокага бамбізу, падобнага да вялізманага орка. А тады склікаў усіх ваяроў, абкружыўшы рэшту людзей у кольца лучнікаў.

Нарэшце ўсё скончылася. Амаль семдзесят латругаў ляжалі мёртвыя на полі бою, тузін былі ўзятыя ў палон. Загінулі дзевятнаццаць хобітаў, болей за трыццаць былі параненыя. Мёртвых людзей склалі на вазы й адвезьлі да старога яру, дзе калісьці бралі пясок. Там і пахавалі, у Яміне Бойкі, як пазьней яе назвалі. Загінулых хобітаў паклалі разам у магілу на схіле пагорку, дзе пазьней усталявалі валун і разьбілі вакол сад. Так скончылася бітва 1419 году ў Прырэччы, апошняя, якая адбылася ў Шыры, і адзіная з часоў бітвы 1147 году на Зялёных палях, у Паўночным падзеле. Апасьля перамозе, хоць і каштавала яна, на шчасьце, няшмат жыцьцяў, прысьвяцілі цэлую частку ў Пунсовай кнізе, а імёны ўсіх удзельнікаў занесьлі ў Скрутак, які шырскія гісторыкі вывучвалі назубок. Значны рост багацьця й славы Котанаў пачынаецца менавіта з таго часу. Але наверсе Скрутку ва ўсіх ягоных сьпісах і варыянтах нязьменна стаяць імёны гетманаў: Мэрыядока й Перыгрына.

Фрода таксама ўдзельнічаў у бітве, але меча не агаліў, клапоцячыся толькі пра тое, каб хобіты, раззлаваныя стратаю сяброў і сваякоў, не забівалі тых ворагаў, хто здаўся. Калі бойка скончылася й вызначылі, што каму рабіць далей, Мэры зь Піпінам і Сэмам далучыліся да Фрода й разам з Котанамі выправіліся да іх сядзібы. Там запозьнена паелі, а тады Фрода ўздыхнуў:

– Мяркую, надышоў час разабрацца з правадыром.

– Сапраўды, чым хутчэй, тым лепей, – пагадзіўся Мэры. – I ня трэба мякка сьцяліць! Ён адказны за тое, што прывёў сюды бандытаў ды за ўсё ліха ад іх!

Спадар Котан сабраў у суправаджэньне два тузіны дужых хобітаў.

– Гэта мо толькі здагадка, што агураў у Торбе не засталося, – патлумачыў так. – Хто ведае?

Тады выйшлі пехатою на чале з Фрода й Сэмам, за імі Мэры зь Піпінам.

I гадзіна таго шпацыру сталася найсмутлівейшай за ўсё іхняе жыцьцё. Перад імі паўсталі вялізныя коміны, а калі наблізіліся да старой вёскі за Вадою, пабачылі праз шэрагі агідных будынкаў абапал шляху новы млын ва ўсім ягоным мярзотным і пагрозьлівым звыродзтве: вялізазны цагляны гмах поперак струменю. З гмаху ў раку ліўся смуродны бруд. А вакол прырэцкага бальшаку не засталося ніводнага дрэва.

Калі хобіты перайшлі па мосьце й зірнулі на Строму, то вохнулі. Нават для Сэма, які глядзеў у Люстэрка, пабачанае стала неспадзяванкаю. Старую мызу на заходнім баку разбурылі, на яе месцы стаялі шэрагі абсмоленых халупаў. Усе каштаны зьніклі. Насыпы й жывыя агароджы былі парушаныя. На полі, здратаваным ушчэнт, у беспарадку стаялі вялікія вазы. На месцы слабады зеўрала яміна, адкуль цяпер бралі пясок і каменьне. А саму Торбу-пад-Стромай закрывала купа вялізных хацінаў.

– Яны сьсеклі яго, сьсеклі Сьвяточнае дрэва! – выгукнуў Сэм, паказваючы на месца, дзе стаяла дрэва, пад якім Більба казаў Разьвітальную прамову. Сьсечанае дрэва так і ляжала, мёртвае, сярод поля. Вось гэта й стала для Сэма апошняю кропляю, і ён заліўся сьлязьмі.

Спыніўся, калі пачуў рогат. Змрочнага й нядобрага выгляду хобіт стаяў, абапёршыся на нізкую сьцяну млыновага падворку. Твар ягоны быў у сажы й брудзе, рукі запэцканыя да чарнаты.

– Не даспадобы, га, Сэмку? Ты заўжды быў мяккагаловы. А я ўжо думаў, ты на адным з тых караблёў сплыў, пра якія заўжды языком матляў. Казаў, адплываюць, адплываюць. А нашто ж вярнуўся? Нам цяпер ёсьць праца ў Шыры.

– Я бачу, – зазначыў Сэм. – Няма часу памыцца, але ёсьць час сьцяну падперці. Але ж, спадарыку Пяшчаку, мне тут з каго-кольвек спытаць трэба дый спагнаць даўжкі таксама, і болей цярпець твой язык я ня стану. Глядзі, а тое столькі сплочваць давядзецца, што ў кесцы ня зьмесьціцца.

– Га! – гыркнуў Пяшчак, плюнуўшы празь сьцяну. – Ты мяне не чапай. Я правадыроў сябра. А вось цябе ён зачэпіць, калі ты сваю пысу не затыкнеш.

– Не марнуй словаў на дурня, Сэме! – паклікаў Фрода. – Спадзяюся, няшмат хобітаў сталі такімі, як гэты. Бо тое шкода горш за ўсё, зруйнаванае людзьмі.

– Ты – брудны й неразумны невук, Пяшчаку, – сказаў Мэры. – і зусім не разумееш, што адбываецца. Мы йдзем да Стромы, менавіта каб выкінуць прэч твайго каштоўнага правадыра. Зь людзьмі ягонымі ўжо разабраліся.

Тэд ажно рот раскрыў, бо толькі цяпер заўважыў дружыну хобітаў, якая на знак Мэры пайшла праз мост. Тады кінуўся назад, да млыну, выбег з рогам і гучна ў яго задзьмуў.

– Лепш дыханьне ашчадзі! – засьмяяўся Мэры. – Бо ў мяне рог лепшы!

I, узьняўшы срэбны ражок, задзьмуў – ясны покліч паплынеў над Стромай. Пачуўшы, з нораў, халупаў і трухлявых хацінаў Хобіцку павыскоквалі хобіты й натоўпам, з радаснымі выгукамі й вітаньнямі рушылі за прышлымі па шляху да Торбы-пад-Стромай.

Наверсе спыніліся, а Фрода зь сябрамі пайшлі далей, наведаць калісьці найулюбёнейшую мясьціну. У садзе было поўна адрынаў ды халупаў некаторыя так блізка да старых заходніх акенцаў, што загароджвалі ўсялякае сьвятло. Паўсюль ляжалі кучы сьмецьця. Дзьверы былі падрапаныя, званочак не працаваў. Пагрукалі, але аніхто не адказваў. Тады папросту пхнулі дзьверы. Тыя расчыніліся. Сябры зайшлі. У нары сьмярдзела, беспарадак быў страшэнны, кучы бруду. Відавочна, у нары ўжо даўно не жылі.

– Дзе ж хаваецца няшчасны Лота? – спытаў Мэры, калі хобіты абшукалі ўсе пакоі й не знайшлі анікога жывога, апрача пацукоў ды мышэй. – Ці паклікаць астатніх, каб халупы абгледзелі?

– Гэна ж горш за Мордар! – выгукнуў Сэм. – Пэўным чынам нашмат горш. Бо ліха ў хаце стакроць горшае за бяду ў лесе, як кажуць, бо памятаеш, якая была твая хата да бяды.

– Так, гэта Мордар, – пагадзіўся Фрода. – Менавіта ўзор мордарскай працы. Саруман рабіў яе ўвесь час, нават калі лічыў, што робіць для сябе. Як тыя, каго падмануў Саруман, накшталт Лота.

– Хадзем прэч! – азірнуўся Мэры ў адчаі й смутку. – Калі б я ведаў, якую шкоду ўчыніць Саруман, я сваю кеску ў глотку ягоную забіў бы!

– Вядома, вядома! Але ж ты ня ведаў, і таму я магу зараз павіншаваць цябе зь вяртаньнем! – вымавіў ад дзьвярэй Саруман.

Ён выглядаў ахайным, сытым і задаволеным, вочы сьвяціліся нядобраю радасьцю. Тут раптоўная здагадка абрынулася на Фрода.

– Старыч! – выгукнуў ён.

– Дык ты ўжо чуў гэтае імя, праўда? – Саруман зарагатаў. – Мой народ у Ізенградку звычайна так мяне й клікаў. Напэўна, на знак павагі. Відавочна, ты не чакаў мяне тут.

– Не, – адказаў Фрода, – хоць мог здагадацца. Гэндальф папярэджваў, што ты яшчэ здольны ўчыніць ліха.

– Здольны, і нават не малое. Я сьмяяўся з вас, хобітаў-шляхцюкоў, такіх ганарыстых побач з усімі вялікімі гаспадарамі, такіх упэўненых, задаволеных сваімі мізэрнымі асобамі. Вы лічылі: файненька з усяго выбраліся, а цяпер – дахаты, адпачываць у мілай сядзібцы. Думалі, што Саруманаў дом можна пабурыць, а яго выгнаць у глухмень, вашую ж хату ніхто не кране. Бо, вядома ж, Гэндальф за вамі дагледзіць, уратуе... Дык вось: не ўратуе Гэндальф! – Саруман зарагатаў зноў. – Калі ягоныя пехтуры сваё адрабілі, ён іх выкідвае. А вам даспадобы было цягнуцца за ім, лыпаючы вачыма па бакох ды менцячы языкамі, трацячы на вандроўку ўдвая болей часу, чым трэба. Мне й падумалася: "Ну што, калі яны гэткія дурні, чаму не павучыць іх крыху. За ўсе даўжкі трэба расплачвацца, ці ж не?" Навучаньне магло атрымацца й адметнейшым, каб толькі часу болей стала ды людзей пад рукою. Усё ж я зрабіў болей, чым вам выправіць за вашыя жыцьці. Прыемна будзе згадваць, параўноўваючы з горам, якое ўчынілі мне.

– Калі такое прыносіць табе задавальненьне, мне шкада цябе, – вымавіў Фрода. – Мяркую, твая асалода будзе толькі ў мроях. Ідзі прэч зараз жа й аніколі не вяртайся!

Вясковыя хобіты бачылі, як Саруман выйшаў з халупы, накіраваўшыся да Торбы, рушылі ўвасьлед і зараз стоўпіліся ля дзьвярэй. Калі пачулі Фродаў загад, загаманілі:

– Не адпускайце яго! Забіце! Ён ліхадзей і злачынца! Забіце яго!

– Забіце яго! – пакпіў Саруман, пасьміхаючыся з раззлаваных хобітаў. – Дык забіце, калі лічыце, што вас досыць на аднаго, адважныя хобіты!

Тады выпрастаўся, пазіраючы на іх змрочна чорнымі вачыма.

– Але ж ня думайце, што калі ў мяне адабралі ўсё маё дабро, адабралі й моц! Той, хто пашкодзіць мне, будзе пракляты! А калі мая кроў запляміць Шыр, зямля ягоная зачахне й аніколі не адродзіцца!

Хобіты адсунуліся, зьляканыя. Але Фрода сказаў:

– Ня верце яму! Ён страціў усю моц, апрача голасу, якім яшчэ можа кпіць з вас і падманваць вас, калі вы яму дазволіце. Але ж я ня дам яго забіць. Няма карысьці сустракаць помсту помстаю. Гэта нічога ня выправіць. Ідзі прэч, Сарумане, і найхутчэйшай дарогай!

– Гэй, Зьмяюча! Зьмяюча! – паклікаў Саруман, і з найбліжэйшай халупы выпаўз Зьмеяроты, ледзь не на карачках, бы сабака.

– Ізноў на бальшак, Зьмяючыку мой! – загадаў Саруман. – Гэтае шляхетнае спадарства зноў гоніць нас прэч. Хадзем!

Саруман павярнуўся, каб сысьці, і Зьмеяроты патрухаў за ім. Але калі Саруман праходзіў побач з Фрода, у руцэ ягонай раптам бліснуў корд, і чараўнік імгненна зрабіў выпад. Лязо ткнулася ў прыхаваную кальчугу й храснула, зламаўшыся. Тузін хобітаў, і Сэм першы, кінуліся, загаласіўшы, наперад ды прыціснулі злачынцу да зямлі. Сэм выцягнуў корд.

– Не, Сэме! – выгукнуў Фрода. – Не забівай яго нават цяпер. Бо ён не пашкодзіў мне. I ў любым выпадку я не хачу, каб яго забівалі ў гэткім ліхім настроі. Ён быў колісь вялікім, такой высакароднасьці, супраць якой нам ня варта падымаць руку. Цяпер ён нізка паў, і нам яго не ацаліць, але ж я ўсё адно пашкадую яго, спадзеючыся, што ён мо знойдзе ацаленьне.

Саруман падняўся на ногі й дзіўна зірнуў на Фрода – з сумесьсю подзіву, павагі й нянавісьці.

– Ты вырас, паўросьлік, – вымавіў Саруман. – Так, ты надзвычай вырас. Ты мудры й жорсткі ў сваёй мудрасьці. Ты скраў асалоду маёй помсты, і мне давядзецца сыходзіць у горычы, бо я абавязаны тваёй літасьці! Ненавіджу яе й цябе! Добра, я сыду й не патурбую цябе болей. Але ж не чакай, што на разьвітаньне я буду зычыць табе здароўя й доўгіх гадоў. Ані таго, ані другога ў цябе ня будзе. Тое не мая дзея – я ўпрост прадказваю.

Ён пайшоў прэч, і хобіты расступіліся, каб дазволіць яму прайсьці, але пальцы іхнія пабялелі на тронках зброі. Зьмеяроты павагаўся, а тады паклыпаў за гаспадаром.

– Зьмеяроты! – паклікаў Фрода. – Табе не абавязкова йсьці за ім. Я ня ведаю за табою ліха. Ты можаш адпачываць тут і сілкавацца колькі часу, пакуль не памацнееш і ня здолееш сысьці, куды захочаш.

Зьмеяроты павярнуўся й утаропіўся ў Фрода, ён амаль быў вырашыў застацца... Тут азірнуўся Саруман.

– Ня ведаеш за ім ліха? – хіхікнуў ён. – Ну-у. Нават калі наш Зьмяючык вылазіць уночы, дык гэта дзеля таго, каб на зоры замілоўвацца. Чулася мне, нехта пытаўся, дзе хаваецца Лота. Ты ведаеш, Зьмяючык, ці ж не? Ці ня скажаш ім?

Зьмеяроты скурчыўся й заенчыў:

– Не, не!

– Тады я скажу, – працягнуў Саруман. – Зьмяючык прыкончыў вашага правадыра, няшчаснага малога небараку, гэткага файнага й мілага правадырчыка. Ці ж не, Зьмяючыку? Ткнуў калі той спаў, наколькі мне вядома. I пахаваў, спадзяюся, хоць Зьмяючык апошнімі часамі надта галодны! Не, Зьмяючык зусім ня добранькі. Лепей вам пакінуць яго мне.

Шалёная нянавісьць успыхнула ў вачох Зьмеяротага.

– Ты ж сказаў мне зрабіць гэта, ты! – прашыпеў ён.

– А ты заўжды робіш, як кажа Старыч, ці ж не, Зьмяюча? – Саруман зарагатаў. – Ну, зараз ён кажа: хадзі за ім!

Ён пхнуў нагою ў твар Зьмеяротага, які курчыўся на зямлі, павярнуўся й крочыў прэч. Але тут быццам нешта зламалася ў Зьмеяротым. Ён ускочыў, выхапіўшы схаваны нож. А тады з сабачым рыкам скочыў Саруману на сьпіну, адкінуў яму галаву назад ды джгнуў па горле. I зь енкам пабег прэчкі. Не пасьпеў

Фрода й слова вымавіць, як бразнулі струны трох лукаў. Зьмеяроты ўпаў нежывы.

На жах тым, хто стаяў побач, над целам Сарумана склубіўся шэры дым і павольна падняўся над Стромай на вялікую вышыню, нібы блядная, захутаная ў саян постаць. На момант яна захісталася, пазіраючы на захад, але адтуль прыляцеў халодны вецер, і постаць нахілілася ды, уздыхнуўшы, распусьцілася ў небыць.

Фрода глядзеў на цела з жахам і жалем, бо проста на вачох доўгія гады сьмерці абрынуліся на труп, і ён ссох, і зморшчаны твар зрабіўся лахманамі скуры на жудасным чэрапе. Прыўзьняўшы край бруднай вопраткі, што ляжала на шкілеце, Фрода прыкрыў згнілы твар і адвярнуўся.

– Вось і скончылася, – сказаў Сэм. – Люты канец. Хацеў бы я яго ня бачыць, але ж – пазбавіліся, і файна!

– Сама канец вайны, мяркую, – падсумаваў Мэры.

– Спадзяюся, – уздыхнуў Фрода. – Самы апошні яе ўдар. Але ж падумаць толькі, ля самых дзьвярэй Торбы-пад-Стромай! Сярод усіх маіх надзеяў і жахаў я аніколі такога не ўяўляў.

– Я не казаў бы пра канец, пакуль мы ня вынесем увесь бруд дый не наладзім жыцьцё, – сумна зазначыў Сэм. – А тое запатрабуе надта шмат часу й працы.

9. Сівыя Завані

Вынясеньне бруду й наладжваньне жыцьця, без сумневу, патрабавала шмат высілкаў, але ня столькі часу, як баяўся Сэм. Назаўтра пасьля бітвы Фрода выправіўся да Міхальскага Выкапу й вызваліў вязьняў з Замкнёных нор. Адным зь першых знайшлі Фрэдэгара Барсукса, цяпер зусім ня тлусьценькага Фуфу. Яго ўзялі, калі бандыты выкурвалі разьдзел паўстанцаў, якіх той вёў ад Барсучыных нораў у Пужлагор'і.

– Лепей бы ты з намі паехаў, старына Фрэдэгар! – выгукнуў Піпін, калі былога Фуфу вынесьлі вонкі – ён надта паслабеў, каб ісьці самастойна.

Той расплюшчыў вока й адважна паспрабаваў усьміхнуцца. Прашаптаў:

– Хто той малады волат з гучным галасіскам? Мо маленькі Піпін? I ў колькі капелюшоў цяпер твой рост?

Пасьля вызвалілі Лябэлю. Небарака, яна выглядала надта састарэлай і худой, калі яе выцягнулі зь цёмнай і вузкай клеці. Але наверх захацела ісьці ўласнымі нагамі. Так шчыра яе віталі, так радасна пляскалі й гукалі, калі яна зьявілася, абапіраючыся на Фродаву руку ды ўсё сьціскаючы свой парасон, што яе кранула да глыбіняў душы й яна зьехала ўся ў сьлязах. Аніколі ў жыцьці яна не карысталася гэткай папулярнасьцю. Аднак вестку пра забойства Лота перанесла зь цяжкасьцю й у Торбу-пад-Стромай нат не зайшла. Яна аддала яе Фрода, а тады вярнулася да сваёй радзіны, Пасьніксаў з Снапішчаў.

Калі няшчасная старая памерла навесну – усё-ткі ёй было болей за сто, – Фрода быў надта зьдзіўлены й расчулены, бо яна пакінула ўсю рэшту ўласных ды Лотавых грошай Фрода на дапамогу хобітам, што засталіся без жытла ў выніку ўсіх клопатаў з бандытамі. Так скончылася доўгая варожасьць.

Стары Віль Беланог праседзеў у Замкнёных норах даўжэй за ўсіх, і хоць абыходзіліся зь ім ня так жорстка, як зь некаторымі іншымі, яму спатрэбілася шмат падкорму перад тым, як ён зноў заняў месца галавы, таму Фрода пагадзіўся дзейнічаць як ягоны прадстаўнік, пакуль старшыня не паправіцца. Адзінае, што Фрода зьдзейсьніў на пасадзе галавы, – зьменшыў лік шырыфаў да былой колькасьці ды вярнуў іх да ранейшых заняткаў. Паляваньнем на рэшту бандытаў заняліся Піпін з Мэры, і неўзабаве ўсё скончылася. Паўднёвыя банды, пачуўшы пра бітву ў Прырэччы, паўцякалі за мяжу, амаль не супраціўляючыся тану. Яшчэ да канца году апошніх вылавілі ў лясох; тых, хто здаўся, выправадзілі за межы.

Тым часам аднова хутка прасоўвалася, і Сэм быў надта заняты. Калі ў хобітаў ё настрой ды патрэба працаваць, яны рупяцца бы пчолы. А цяпер працоўных рук былі тысячы – ад маленькіх, але спрытных рук маладзёнаў і дзяўчатаў, да напрацаваных, мазолістых рук дзядоў і старых жанок. Да Ліпак ані цагліны не засталося ад новых шырыфскіх сядзібаў альбо чаго іншага, пабудаванага Старычавымі людзьмі, а цэглу выкарысталі, каб парамантаваць старыя норы, зрабіць іх больш утульнымі й сухімі. Таксама знайшліся немалыя запасы ўсялякага дабра ды ежы зь пітвом, што бандыты пахавалі па халупах, пунях і старых нежылых норах, а асабліва ў тунэлях Міхальскага Выкапу й колішніх каменяломнях у Пужлагор'і. Так што радасьці ў гэтыя Ліпкі было болей, чым хто спадзяваўся.

Адно зь першых, што зрабілі ў Хобіцку, нават да таго, як зьнесьлі новы млын, – вычысьцілі Строму й Торбу-пад-Стромай і адбудавалі Прыторбінскую слабаду. Яміну, дзе бралі пясок, зраўналі сьпераду дый разьбілі там вялікі сад, а ў паўночным схіле выкапалі новыя норы, глыбока ў пагорак, дый абклалі іх цэглаю. Дзеда засялілі зноў у трэцюю нару, і той паўтараў часьцяком, не турбуючыся, чуе хто ці не:

– Заўжды казаў: дурны той вецер, зь якога нікому карысьці няма. Усё добра, што скончылася добра!

Крыху паспрачаліся, як назваць новую слабаду. Прапаноўвалі Баявыя Сады ці Лепшыя Сьміялы. Урэшце, на мудры хобіцкі манер назвалі ўпрост Новая слабада. А ў Прырэччы пайшла жартоўная звычка клікаць Новую слабаду Старычаў Канец.

Найгоршай стратаю былі дрэвы, бо на Старычаў загад іх бязьлітасна сьсеклі па ўсім Шыры. Сэм тужыў найболей па іх. Бо лічыў, што гэтую шкоду ацаляць даўжэй за ўсё й толькі ягоныя прапраўнукі ўбачаць Шыр такім, якім ён мусіць быць.

А тады раптоўна, пасьля таго, як тыднямі спрэс ён быў надта заняты, каб успамінаць прыгоды, згадаў падарунак Галадрыелі. Дастаў скрынку й паказаў астатнім Вандроўнікам (бо так іх цяпер клікалі ўсе), спытаў іхняй парады.

– А я ўсё чакаў, калі ты згадаеш, – усміхнуўся Фрода. – Адчыняй зараз!

Вонкі ляжаў шэры пыл, мяккі й драбнюткі, а пасярэдзіне тырчэла зярнятка, рыхтык маленькі арэшак у срэбнай шкарлупінцы.

– Што ж мне рабіць з гэным? – падзівіўся Сэм.

– Кінь у паветра ветраным днём, і няхай робіць сваю справу! – прапанаваў Піпін.

– Ну і? – спытаў Сэм.

– Абяры якое месца на спробу дый зірні, што там з парасткамі адбудзецца, – параіў Мэры.

– Упэўнены, панна не хацела б, каб я ўсё сабе забраў, калі столькі народу вакол пацярпела, – запярэчыў Сэм.

– Тады выкарыстай уласны розум ды рацыю, Сэме, – параіў Фрода. – Выкарыстай свой падарунак, каб дапамагчы працы й палепшыць яе. I ўжывай беражліва. Тут няшмат, мяркую, кожнае зярнятка каштоўнае.

Сэм пасадзіў каліўцы паўсюль, дзе зьнішчылі ўлюбёныя ці асабліва прыгожыя дрэвы, і паклаў макулінку каштоўнага пылу ў глебу ля каранёў кожнага парастка. Уздоўж і ўпоперак Шыру хадзіў ён у сваёй працы, а калі найперш зьвяртаў увагу на Хобіцак і Прырэчча, дык за тое ніхто яго не дакараў. Урэшце выявіў, што троху пылу яшчэ засталося, таму пайшоў да Трохграшовых Камяніскаў, якія без малога ў самым цэнтры Шыру, дый кінуў пыл на вецер, добраславіўшы. Маленькі ж срэбны арэшак пасадзіў на полі Вечарыны, дзе стаяла калісьці Більбава дрэва. Надта цікавіўся: што зь яго вырасьце? Цярпеў усю зіму, ледзь трываючы, каб не хадзіць туды – пільнаваць, што ж робіцца.

Вясна пераўзышла ягоныя самыя сьмелыя спадзяванкі. Дрэвы прыняліся расьці й галінавацца з такою хуткасьцю, быццам жадалі ў адзіны год укласьці дваццаць. А на Полі Вечарыны выбіўся з-пад зямлі найпрыгажэйшы парастак. Меў ён срэбную кару й доўгія лісты, а ў красавіку яго абсыпала залатая квецень. Насамрэч, быў тое мэларн, на дзіва ўсяму навакольлю. Праз гады, калі парастак стаў дрэвам незвычайнага хараства, ён праславіўся паўсюль, і народ выпраўляўся ў доўгія вандроўкі, каб толькі пабачыць яго – адзіны мэларн на захад ад гораў і на ўсход ад Вялікага мора й адзін з найцудоўнейшых у сьвеце.

Увогуле, 1420 год выдаўся ў Шыры найцудоўнейшым. Ня толькі шчодра зьзяла сонца, ня толькі лілі ласкавыя, найспрыяльнейшыя дажджы (калі трэба й колькі трэба), але само лета падавалася насычаным, вялікшым, нібы паветра набрыняла багацьцем, сьпеньнем і ростам, нібы лета зазьзяла хараством не сьмяротных гадоў, што ўспыхваюць і гаснуць над Міжзем'ем, а гадоў вечнасьці. Усе дзеці, зачатыя альбо народжаныя сёлета – а такіх было шмат, – расьлі прыгожыя й дужыя, і большасьць мелі валасы колеру сьпелага золата, раней у хобітаў надзвычай рэдкага. Пладоў зямля нарадзіла столькі, што хабіцяняты амаль плавалі ў суніцах зь вяршкамі, а пасьля сядзелі на траўцы пад сьлівамі й елі, елі, складваючы з костачак кучы, нібы заваёўнікі – піраміды чарапоў, а тады перапаўзалі да наступнага дрэва. Аніхто не хварэў, усе радаваліся, апрача тых, каму даводзілася абкошваць траву.

У Паўднёвым падзеле вінагрон хіліўся пад цяжарам гронак, а зёлка ўрадзіла проста надзіва. Паўсюль высьпела столькі зерня, што кожную пуню запоўнілі даверху. Ячмень з Паўночнага падзелу вырас такі файны, што піва 1420 году памяталі доўга й яно ўвайшло ў прымаўкі. I пакаленьне пасьля яшчэ маглі пачуць ад якога дзеда ў шынку, што заліваў у сябе праведна заробленае піва й адсоўваў пусты куфаль з уздыхам: "А-але, гэнае насамрэч нібы ў чатырыста дваццатым, даю слова!"

Спачатку Сэм заставаўся ў Котанаў разам з Фрода, а калі адбудавалі Новую слабаду, перабраўся да Дзеда. У дадатак да заняткаў у хаце кіраваў аднаўленьнем і вычышчэньнем Торбы-пад-Стромай, але часьцяком адлучаўся, вандруючы па Шыры ў садоўніцкай працы. Таму на пачатку сакавіка яго не было дома й ён ня ведаў, што Фрода захварэў. Трынаццатага сакавіка спадар Котан знайшоў Фрода на ложку. Той ляжаў, сьціскаючы белы камень, які вісеў на ланцужку на ягонай шыі. Падавалася, Фрода быў напалову ў сьне.

– Ён сышоў назаўжды, – мармытаў ён, – і цяпер усё цьмянае й пустое.

Але немач мінула, і калі Сэм вярнуўся дваццаць пятага дахаты, Фрода ачуняў і нічога пра сябе не распавёў. Тым часам аднавілі Торбу-пад-Стромай. А Мэры зь Піпінам прывезьлі з Цвыркуновай лагчыны ўсю мэблю й рэчы, і старая нара стала выглядаць амаль як раней. Калі ўсё нарэшце ўсталявалі, Фрода спытаў:

– Калі ж ты зьбіраесься перасяліцца да мяне, Сэме?

Сэм глянуў ніякавата.

– Няма патрэбы перабірацца зараз жа, калі ня хочаш, – сказаў Фрода. – Але ж ведаеш: Дзед побач, а ўдава Сваруха добра за ім даглядае.

– Рэч ня ў тым, спадару Фрода, – і Сэм заліўся чырваньню.

– Дык у чым?

– У Ружы, Ружане Котан. Падаецца, ёй, небарацы, зусім не даспадобы, што я бадзяюся па Шыры дый усялякае такое. А я ёй нічога не казаў, таму й яна не казала. А я маўчаў, бо працу ж трэба зрабіць. А зараз я сказаў, і яна мне кажа: "Ты ўжо год змарнаваў, дык нашто чакаць даўжэй?" – "Змарнаваў? – кажу я ёй. – Ну я б так не казаў". Адылі я ж бачу, што яна мае на ўвеце. Я амаль разрываюся, як гаворыцца.

– Бачу, – пагадзіўся Фрода. – Хочаш ажаніцца, а таксама хочаш жыць з мною ў Торбе? Мой даражэнькі Сэме, няма тут праблемы! Ажаніся, калі пажадаеш, дый сяліся тут разам з Ружай. Месца ў Торбе хопіць для любой сям'і, якой заўгодна вялікай!

Гэтак і пастанавілі. Сэм Гэйхад пабраўся з Ружанаю Котан увесну 1420-га (знакамітага таксама й вясельлямі) дый пераехаў зь ёю ў Торбу-пад-Стромай. I калі Сэм лічыў, што яму пашанцавала, дык Фрода ведаў, што больш пашанцавала менавіта яму, бо аніводнага хобіта ў Шыры не даглядалі з гэткаю ласкаю. Калі адраджэньне Шыру спрэс расплянавалі й пачалі зьдзяйсьняць, Фрода вярнуўся да спакойнага жыцьця, шмат пісаў ды праглядаў усе ранейшыя нататкі. На Вольным кірмашы сярэдзіны лета ён адмовіўся ад пасады прадстаўніка галавы, і даражэнькаму старому Вілю Беланогу яшчэ сем гадоў давялося ачольваць сьвяточныя баляваньні.

Мэры зь Піпінам пэўны час жылі разам у Цвыркуновай лагчыне, і тады шмат было руху паміж Прыбыччам і Торбаю. Два маладыя Вандроўнікі надта ўразілі Шыр песьнямі, расповедамі дый выкшталцонасьцю манераў, а таксама шыкоўнымі бяседамі. Уладарычамі клікаў іх народ, маючы на ўвазе, вядома, толькі добрае, бо любое сэрца расчульвалася, калі скакалі яны на коніках, у зіхоткіх бронях ды з цудоўнымі, прыгожымі тарчамі, і сьмяяліся, і сьпявалі іншаземныя песьні. Хоць цяпер вялікімі зрабіліся маладыя хобіты й насамрэч шляхетнымі, у астатнім не перамяніліся. Магчыма, больш таварыскія сталі дый ветлівыя, весялейшыя дый радасьнейшыя, чым раней.

Фрода ж і Сэм цалкам вярнуліся да звычайнага ладу. Хіба толькі пры патрэбе апраналі доўгія шэрыя плашчы, файна сатканыя, замацаваныя ля каўняра цудоўнымі фібулкамі, а Фрода заўжды насіў на ланцужку маленькі белы каменьчык і часта кранаў яго.

Усё цяпер вялося добра й абяцала весьціся шчэ лепш, а ў Сэма клопатаў ды радасьці было – на зайздрасьць любому хобіту. Анічога не азмрочвала ягонага жыцьця ў той год, апрача толькі крыху няўцямнага смутку пра гаспадара. Фрода нейк паціху выключыўся з усіх шырскіх справаў, і Сэму непрыемна было бачыць, як мала шануюць Фрода ва ўласнай ягонай краіне. Няшмат хто ведаў ці хацеў ведаць пра ягоныя зьдзяйсьненьні й прыгоды. Увага й павага даставаліся большай часткаю спадарам Мэрыядоку зь Перыгрынам, дый (каб Сэм толькі ведаў!) самому Сэму. А восень зноў прынесла цень былой бяды.

Неяк надвячоркам Сэм зайшоў у Фродаў кабінэт і ўбачыў, што гаспадар дзіўна выглядае. Зьбялеў надта, а вочы, падавалася, бачаць нешта надзвычай далёкае, нетутэйшае.

– Што здарылася, спадару Фрода? – спалохаўся Сэм.

– Я паранены, – азваўся той. – Паранены й аніколі цалкам не ацалюся.

Але ж хвароба мінула, і на ранак Фрода ўстаў, як звычайна. Толькі пасьля Сэм згадаў, што немач напаткала менавіта шостага кастрычніка. Роўна праз два гады пасьля нападу ў лагчыне пад Наветранай стромаю.

Час рушыў і надышоў 1421 год. Фрода зноў занядужаў у сакавіку, але ж намогся тое ня выказаць. Дый Сэм меў даволі ўласных турботаў, каб не зьвярнуць асаблівай увагі. Першае іхняе з Ружай дзіцё нарадзілася дваццаць пятага сакавіка, у дзень, які Сэм асабліва адзначаў.

– Аёй, спадару Фрода, – так сказаў ён, – я ўсё нешта ў сумневах ды ў задуменьні. Бо мы з Ружанкаю пагадзіліся назваць яго Фрода, але во ў чым праблема: гэна ня ён, а яна. Хоць такая прыгожая дзяўчынка, проста замілаваньне, болей да Ружы падобная, чымся да мяне, на шчасьце. Дык вось і ня ведаем, што рабіць.

– А што ня так з старымі звычаямі, Сэме? – спытаў Фрода. – Абяры кветкавае імя, накшталт Ружы. Палова дзяўчатак у Шыры носіць гэткія імёны, дык чаго лепей?

– Мяркую, вашая рацыя, спадару Фрода. Чуў я цудоўныя ймёны ў час вандроўкі, аджа яны занадта велікозныя, каб штодня трапаць ды зношваць, так бы мовіць. Дзед мой, ён што кажа: "Карацейшае бяры, тады скарачаць не давядзецца". Але ж калі ймя будзе кветкавае, дык я пра даўжыню не клапаціўся б. Мусіць быць прыгожая кветка, бо дзяўчынка, бачце, красунька незвычайная, і яшчэ папрыгажэе.

– Сэме... а як табе эланор, сонечная зорка? – прапанаваў Фрода, задумаўшыся на момант. – Памятаеш маленькую залатую краску ў лорыйнскай траве?

– Зноў вашая рацыя, спадару Фрода! – узрадаваўся Сэм. – Такога я й хацеў!

Маленькай Эланор споўнілася амаль шэсьць месяцаў і 1421 год напаткаў сваю восень, калі Фрода паклікаў Сэма да сябе ў кабінэт.

– Більбаў дзень народзінаў у чацьвер, – паведаміў Фрода. – Ён пераўзыдзе Старога Хвата. Яму споўніцца сто й трыццаць адзін!

– Менавіта, – пагадзіўся Сэм. – Ці ж ня цуд?

– Дык вось, Сэме, калі ласка, спытай у Ружы, ці адпусьціць яна цябе, каб мы маглі паехаць разам. Вядома, зараз табе нельга ад'яжджаць надоўга й далёка, – дадаў Фрода крыху сумнавата й задуменна.

– Анягож, спадару Фрода.

– Добра. Ну, ня будзем пра тое. Мо праводзіш мяне? Скажы Ружы, што ты ненадоўга, ня болей як на два тыдні, і анічагуткі небясьпечнага. Вернесься дахаты цэлы й здаровы.

– Хацеў бы я разам да Долага Яру, спадару Фрода, дый пабачыць старога Більба. I ўсё-ткі адзінае месца, дзе я насамрэч хачу знаходзіцца, – гэта тут. Я разрываюся.

– Небарака Сэме! Баюся, гэтак ты й будзеш пачувацца, – пагадзіўся Фрода. – Але ж неўзабаве ты знойдзеш ацаленьне. Бо твой лёс – быць цэльным і моцным, і ты будзеш менавіта такі.

За наступныя пару дзён Фрода разам з Сэмам прагледзеў паперы й нататкі дый перадаў сябру ключы. У вялікай кнізе за простым пераплётам з чырвонай скуры амаль усе аркушы былі запоўненыя. Напачатку шмат старонак сьпярэсьціў танюткі, дрыготкі почырк Більба, але большасьць была сьпісаная ўпэўненым, плаўным почыркам Фрода. Кніга падзялялася на часткі, але частка 80 засталася няскончанай, і за ёй ішло колькі пустых аркушаў. Тытульная старонка мела шмат закрэсьленых назваў, адну пад другой:

Мой дзёньнік. Мая нечаканая вандроўка. Вандроўка туды й назад. Што здарылася пасьля.

Прыгоды пяцёх хобітаў. Расповед пра Вялікі Пярсьцёнак, складзены Більба Торбінсам паводле ягоных уласных назіраньняў ды ўражаньняў ягоных сяброў. Што мы рабілі ў Вайне Пярсьцёнка.

Далей ішло ўжо ня Більбавай, а Фродавай рукой:

ЗЬВЯРЖЭНЬНЕ

ЎЛАДАРА ПЯРСЬЦЁНКАЎ

I ВЯРТАНЬНЕ КАРАЛЯ

(Вачыма малога народу, складзена з успамінаў Більба ды Фрода з дадаткам – расповедамі сяброў ды досьведам мудрых)

Разам з вытрымкамі з Кніг Ведаў,

перакладзеных Більба ў Долым Яры

– Ну, дык ваша амаль скончыў, спадару Фрода! – выгукнуў Сэм. – Ну, вы парупіліся, трэба сказаць!

– Я сапраўды скончыў сваю частку гэтай кнігі, Сэме, – сказаў Фрода. – Апошнія старонкі – для цябе.

Дваццаць першага верасьня Фрода выехаў на поні, які прывёз яго зь Мінас Тырыту й цяпер зваўся Швэндалам, побач трухаў Сэм на сваім даражэнькім Біле. Раніца нарадзілася сьветлая й па-восеньску залатая. Сэм не пытаўся, куды кіруюць. Яму падалося, што ён здагадаўся.

Паехалі па Бярвенным бальшаку праз пагоркі да Ляснакуцьця, дазволіўшы поні брысьці, як ім хацелася. На ноч прыпыніліся ў Зялёных пагорках і дваццаць другога верасьня ў прыцемках спусьціліся па спадзістым схіле да ўзьлеску.

– Ці не за тым самым дрэвам ваша схаваўся, калі ўперш зьявіўся Чорны Вершнік?! – Сэм паказаў налева. – Цяпер падаецца: нібы тое быў сон.

Вечарэла, і зоры ўжо праблісквалі на ўсходзе, калі хобіты мінулі стары скалечаны дуб, збочылі й рушылі пад гару сярод зарасьцяў ляшчыны. Сэм маўчаў, заглыбіўшыся ва ўспаміны. I раптам пачуў, што Фрода ціхенька напявае сабе пад нос старую вандроўную песеньку, але з новымі словамі:

I быццам у адказ зьнізу, з даліны, прыляцеў шматгалосы сьпеў:

Фрода з Сэмам змоўклі й сьцішыліся сярод мяккіх ценяў, пакуль не заўважылі зіхаценьне. Набліжаліся падарожнікі.

Тое ехаў Гільдар і зь ім шмат сьветлага народу. I, на Сэмава зьдзіўленьне, Эльранд і Галадрыель. На Эльрандзе была шэрая корзна, на лобе зьзяла зорка, у руках ён трымаў срэбную арфу, а на пальцы ягоным пабліскваў залаты пярсьцёнак зь вялізным блакітным каменем. Гэта быў Вілья, наймагутнейшы з трох эльфавых кляйнодзікаў. Галадрыель ехала верхам на белай кабылцы, уся апранутая ў зіхотка-белае, срабрыстае, нібы аблокі ў месяцовым сьвятле, яна быццам зьзяла нязыркім сьвятлом. На яе пальцы быў відаць Нэнья, пярсьцёнак зь міфрылу, і на ім зіхцеў зімовай зоркаю адзіны белы каменьчык. Побач на маленькім шэрым поні трухаў Більба, сонна гайдаючыся ў сядле.

Эльранд павітаў стрэчных стрымана й шляхетна, а Галадрыель усьміхнулася ім.

– Спадару Сэмвайзе, – вымавіла яна, – я чула й бачу, што ты добра выкарыстаў мой падарунак. Шыр цяпер будзе добраславёны й утульны.

Сэм пакланіўся, але адказаць анічога ня здолеў. Ён ужо прызабыў, якая ж панна прыгожая.

А Більба прачнуўся й расплюшчыў вочы.

– Вітаю, Фрода! Ну, я пераўзышоў Старога Хвата сёньня! Так вось сталася. Цяперака, мяркую, я цалкам гатовы да шчэ адной вандроўкі. Ты з мною?

– Так, я з табою, – пацьвердзіў Фрода. – Ахавальнікі Пярсьцёнка мусяць ісьці разам.

– Куды ж ваша сабраўся, спадару? – выгукнуў Сэм, хоць ужо й сам зразумеў, што адбываецца.

– Да Заваняў, Сэме.

– А я ж не магу!

– Не, Сэме. Пакуль што, прынамсі. Пакуль ня далей за Завані. Хоць ты таксама насіў пярсьцёнак, праўда нядоўга. Магчыма, прыйдзе й твой час. Не сумуй надта, Сэме. Не заўжды табе разьдзірацца на паловы. Ты мусіш быць цэльным, самім сабою цягам мноства гадоў. У цябе яшчэ столькі наперадзе радасьці й працы, столькі зьдзяйсьненьняў і дасягненьняў.

– Аднак, – сьлёзы сабраліся ў Сэмавых вачох, – я думаў, ваша таксама ўзрадуецца Шыру й радавацьмецца шмат гадоў – пасьля таго, што ваша зьдзейсьніў дзеля яго.

– Я таксама думаў так калісьці. Але ж я надта глыбока паранены. Я намагаўся ўратаваць Шыр, і той выратаваны – аджа не для мяне. Так часьцяком здараецца, калі нечаму пагражае небясьпека, Сэме: нехта мусіць адмовіцца, страціць каштоўнасьць для сябе, каб пакінуць астатнім. Ты – мой спадчыньнік. Усё, што меў і што мог бы мець, я пакідаю табе. Таксама ў цябе ёсьць Ружа й Эланор, а зьявяцца шчэ й маленькі Фрода, і Ружанка-малодшая, і Мэры, і Златачка, і Піпін, а можа, і болей, каго я ня здольны бачыць. Твае рукі й кемнасьць спатрэбяцца паўсюль. Вядома, ты будзеш Галавою – так доўга, як толькі пажадаеш, і самым знакамітым садоўнікам у гісторыі. Чытацьмеш Пунсовую кнігу й падтрымлівацьмеш жывою памяць мінулай эпохі, каб народ не забыўся на Вялікую навалу й любіў сваю зямлю яшчэ болей. I таму ты будзеш больш заняты й шчасьлівы, чым многія, увесь час, пакуль доўжыцца твая частка Гісторыі... А цяпер – едзьма з мною!

Эльранд з Галадрыеляй зьяжджалі, бо Трэцяя эпоха скончылася, дні пярсьцёнкаў мінулі, завершыўся расповед і песьня пра іхнія часы. З уладарамі ад'яжджалі прэчкі многія вышнія эльфы, якія не захацелі болей заставацца ў Міжзем'і, а сярод іх поўныя смутку, але добраславёнага, бяз горычы, ехалі Сэм, і Фрода, і Більба, і эльфы з радасьцю шанавалі іх.

Хоць ехалі паўз сэрца Шыру ўвесь вечар і ўсю ноч, аніхто, апрача дзікіх жывёлаў, не заўважыў падарожнікаў. Хіба што зрэдчасу начны вандроўнік прыкмячаў жвавы пробліск пад дрэвамі, сьвятло й цень, што праплывалі над травою ў сьвятле месяца, які хіліўся на захад. I неўзабаве вандроўнікі разьвіталіся з Шырам, праехаўшы паўднёвым краем Белых пагоркаў, сягнулі Дальняга ўзгор'я й вежаў, што паглядалі на далёкае мора, і нарэшце выехалі да Мітлянду, да Шэрых Заваняў у доўгім заліве Люн.

Калі вандроўнікі пад'ехалі да брамы, іх павітаў Кірдан Карабел – высокі, з доўгаю барадою, сівы й стары, але з вачыма, яскравейшымі ад зораў. Ён глянуў на вандроўнікаў і пакланіўся дый вымавіў:

– Усё гатовае.

Тады правёў да Заваняў, дзе чакаў белы карабель. Побач з прыпаромкам стаяў вялікі шэры конь, а каля яго – Гэндальф ва ўсім белым. Калі ён павярнуўся й крочыў да прыбылых, Фрода заўважыў, што чараўнік цяпер адкрыта носіць на руцэ трэці вялікі пярсьцёнак, Нар'ю, і самацьвет на ім барвяны, бы полымя. Тады вандроўнікі ўзрадаваліся, бо зразумелі: Гэндальф таксама адплывае зь імі.

А Сэмава сэрца заныла ад тугі, і яму падалося: якім ні было б сумным разьвітаньне, доўгі самотны шлях дахаты станецца больш журботным. Аднак калі ўсе сабраліся й падрыхтаваліся да адплыцьця, калі эльфы пачалі падымацца на карабель, раптам у вялікай пасьпешлівасьці абвесьціліся Мэры зь Піпінам. I Піпін засьмяяўся скрозь сьлёзы:

– Ты ўжо высьлізнуў ад нас аднойчы, Фрода, тады атрымалася. Гэтым разам амаль, ды не зусім. Ня Сэм цяпер цябе выдаў, а сам Гэндальф!

– Так, – прызнаўся Гэндальф, – бо назад лепей вяртацца ўтрох, чым аднаму. Ну, нарэшце, дарагія сябры, на беразе мора сканчаецца наш зьвяз у Міжзем'і. Ідзіце ж зь мірам! Не скажу: ня плачце, бо ня ўсе сьлёзы – ліха.

Тады Фрода пацалаваў Мэры й Піпіна, а апошнім Сэма дый зайшоў на карабель. Усе ветразі паднялі, і задзьмуў вецер, і агеньчык шклянкі Галадрыелі ў Фродавай руцэ замільгацеў і зьнік. Карабель выйшаў у адкрытае мора, рушыў на Захад, і ўрэшце сярод дажджлівай ночы Фрода адчуў салодкі водар у паветры і пачуў сьпеў над вадою. А пасьля яму падалося, быццам у колішнім сьне ў Бамбадзілавай хаце: шэрая завеса дажджу ператвараецца ў срабрыстае шкло ды адсоўваецца, а за ёю паўстае далёкая зялёная краіна ў гожым сьвітаньні.

А для Сэма сутоньне сьцямнела да начной цемры, а ён усё стаяў у Завані і, таропячыся на шэрае мора, бачыў толькі цень на вадзе, які неўзабаве растачыўся на захадзе. Яшчэ доўга стаяў Сэм у цемры, чуючы толькі ўздыхі й прышапты хваляў на беразе Міжзем'я, і голас іхні глыбока ўвайшоў у ягонае сэрца. А побач маўкліва стаялі Піпін і Мэры.

Нарэшце ўсе трое павярнуліся і, не азіраючыся болей, паехалі дамоў. I не размаўлялі міжсобку, пакуль не сягнулі Шыру, але кожнаму было нашмат утульней і цяплей падчас вандроўкі ад таго, што побач – сябры.

Нарэшце спусьціліся з пагор я й выехалі на Усходні шлях, а тады Мэры зь Піпінам накіраваліся ў Прыбычча й ужо зацягнулі дуэтам нейкую песеньку. Сэм жа збочыў да Прырэчча й у прыцемках сягнуў Стромы. Ён ехаў і бачыў жоўтае сьвятло ў акенцах і агонь у агмені. Яго чакалі, і вячэра ўжо была на стале. Ружа правяла яго ў хату, усадзіла ў фатэлю, а на калені яму паклала маленькую Эланор.

Сэм глыбока ўздыхнуў й вымавіў:

– Вось я й вярнуўся.